شرق: موضوع مسکن، به‌عنوان عامل اصلی فقر در تهران زمانی مطرح شد که پایتخت ایران، رکورد نسبت هزینه مسکن به کل مخارج در دنیا را از آن خود کرد. نتایج یک تحقیق دانشگاهی نشان می‌دهد که عامل مسکن، اصلی‌ترین تبیین‌کننده فقر در تهران بوده و شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در اولویت‌های بعدی قرار دارند. این در حالی است که حسین راغفر، عضو هیأت‌علمی دانشگاه الزهرا(س) در گفت‌وگوی خود با «شرق» حتی هزینه‌های بالای خرید مسکن، رهن و اجاره آن را به‌عنوان مهم‌ترین عامل برای مهاجرت از کلان‌شهر تهران به حاشیه‌های این شهر و شهرهای دیگر می‌داند. اما او تأکید می‌کند که مهم‌تر از این مسائل، نداشتن افق روشن برای داشتن یک سرپناه مناسب حتی به فرار مغزها از ایران نیز منجر شده است. در حاشیه نخستین اجلاس جهانی شوراها و شهرداران ۲۰۱۶، پنل اقتصاد شهری از سوی انجمن علمی اقتصاد شهری ایران برگزار شد که در یکی از پنل‌های تخصصی آن، مقاله‌ای با عنوان «تحلیل فضایی فقر شهری در کلان‌شهر تهران» توسط سامان ولی‌نوری، دانشجوی دکترای برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی تهران ارائه شد. پژوهشگر در این مقاله عنوان کرد که فقر یک گرفتاری و معضل جهانی است که دامان بسیاری از شهرها به‌خصوص کلان‌شهرهای کشورهای رو‌به‌توسعه را گرفته است و به‌دلیل آنکه ریشه بسیاری از ناهنجاری‌های شهری در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی فقر است، امروزه در محوریت مباحث کلان توسعه جهانی قرار گرفته؛ به‌گونه‌ای که اولین هدف از اهداف بیانیه هزاره ملل متحد را به خود اختصاص داده است. وی تصریح کرده بود: واقعیت این است که فقر شهری، پایداری را در تمامی ابعاد و جوانب آن تهدید می‌کند. در شناخت، بررسی و مطالعه فقر که نخستین گام برای مبارزه با آن است، تاکنون روش‌های ناکارآمد صرفا اقتصادی و با رویکرد ایستا به‌کار گرفته شده‌اند در‌حالی‌که در مطالعه فقر باید ابعاد زمانی و مکانی پدیده را به‌درستی در نظر گرفت. مطالعه دینامیک فقر در یک شهر مشخص، کمک زیادی به شناخت بهتر قضیه و در نتیجه برنامه‌ریزی برای رفع آن می‌کند. به گفته ولی‌نوری، کلان‌شهر تهران مانند دیگر کلان‌شهرهای جهان نیز با فقر شهری و نمود بیرونی آن یعنی سکونتگاه‌های غیررسمی، دست‌و‌پنجه نرم می‌کند که نتایج این تحقیق که با تکنیک تحلیل عاملی انجام شده و عامل‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مسکن را در ۴۳ شاخص بررسی کرده، نشان می‌دهد عامل مسکن اصلی‌ترین تبیین‌کننده فقر در تهران است. به گزارش مهر، نقشه پهنه‌بندی فقر در تهران که در مقیاس بلوک آماری و با اتکا به داده‌های آماری سرشماری سال ۱۳۹۰ و با روش ویکور فازی انجام شده است و همچنین تحلیل آماره موران حکایت از آن دارد که الگوی فقر در تهران خوشه‌ای بوده و منطقه ۱۷ دارای بیشترین افراد فقیر بوده و مناطق ۱۸، ۱۹ و ۲۰ در رده‌های بعدی قرار دارند. بنابراین این مناطق باید در اولویت برنامه‌های توسعه و توانمند‌سازی شهری قرار بگیرند.
آیا از مسکن، به‌عنوان عامل اصلی فقر در تهران می‌توان یاد کرد؟
سهم مسکن در هزینه خانوارها در شهر تهران ٥٠ درصد مخارج خانوار است و به‌طور طبیعي نقش تعیین‌کننده‌ای در هزینه‌های خانوار دارد. سال ٨٦ و سال‌های متناوب بعدی بهویژه در سال‌های ٩٠ و ٩١، با افزایش شدید قیمت ارز و تورم بالای ٤٠ درصدی، با افزایش صددرصدی قیمت مسکن روبه‌رو بودیم. با افزایش سوداگری زمین و مسکن، عملا مسکن از سبد مصرف بسیاری از خانوارهای جدید حذف شد و از آن پس دیگر ازدواج به تعداد کافی انجام نمي‌شود، زیرا جوانان دیگر حتی قادر به تأمین اجاره مسکن و رهن آن نیستند. به همین دلیل بخش درخور توجهی از جوانانی که می‌خواهند وارد زندگی مشترک شوند، به‌دلیل ناتوانی در خرید یا اجاره مسکن، ناگزیر هستند در خانواده‌های والدین خود بمانند. نقش مسکن فقط به فقر داخل کشور یا شهر تهران هم مرتبط نمی‌شود، بلکه مسکن یکی از دلایل اصلی بسیاری از گروه‌ها بهویژه گروه‌های جوان برای مهاجرت و خروج از کشور است، زیرا امکان خرید خانه به‌وي‍ژه در کلان‌شهرها را که موطن آنهاست ندارند و چشم‌انداز روشنی هم برای دسترسی به یک مسکن منطقی را عملا از دست داده‌اند؛ بنابراين مسكن یکی از دلایل مهاجرت در سال‌های اخیر شده است. به همین دلیل هم هست که مسئله مسکن در تمام دنیا یک مسئله کاملا سیاسی است و حکومت‌ها چه غربی و چه شرقی با هر گرایشی، مسئله مسکن را در اولویت حمایت‌ها و برنامه‌های اجتماعی خود قرار می‌دهند. در ایران هم مسئله مسکن کاملا شناخته‌شده است، زیرا سهم مسکن در کل هزینه‌های خانوار ٥٠ درصد است، البته این رقم احتمالا واقعی نیست و واقعیت بیش از این است، زیرا به‌طور میانگین ٥٠ درصد است. این رقم در کل ایران حدود ٣٣ درصد است و این نشان می‌دهد چرا بخش زيادي از جامعه و ساکنان شهر تهران دچار فقر هستند. درواقع یکی از دلایل اصلی فقر شهر تهران دسترسی‌نداشتن به یک سرپناه مناسب است.
شما به مهاجرت به سبب فقر برای خرید، اجاره و رهن مسکن اشاره كرديد. منظور شما از مهاجرت به حاشیه شهر تهران است یا شهرهای دیگر ایران؟
به هر دو و همین‌طور خارج از کشور. مسکن حتی یکی از دلایل مهم فرار مغزهاست. متأسفانه شهر تهران در نسبت هزینه مسکن به کل مخارج در دنیا، رتبه اول را دارد. این مهاجرت عملا باعث شده تعداد زیادی از افرادی که در کلان‌شهرها به دنیا آمده‌اند، به‌دلیل ناتوانی در خرید مسکن در آن شهر، به مناطق حاشیه‌ای شهر رانده شوند؛ در این حالت نوعی مهاجرت اجباری برای افراد رخ می‌دهد. نوع دیگری از مهاجرت نیز به مناطق محروم‌تر کشور با صرف هزینه‌های پایین‌تر اتفاق می‌افتد؛ اما مهم‌تر از همه، خروج از کشور به‌دلیل هزینه‌های بالای مسکن است که بخش درخور توجهی از آن را می‌توان در قالب فرار مغزها تفسیر کرد.
در چه سال‌هایی بیشترین مهاجرت به خارج از کشور را به‌دلیل هزینه‌های بالای مسکن داشتیم؟
از سال ١٣٤٠ تا پایان سال ٩٢، پنج چرخه تجاری مسکن داشتیم که در این دوره‌ها قیمت مسکن به‌شدت افزایش یافت. سه چرخه از این پنج چرخه در دهه ٨٠ اتفاق افتاد و با افزایش‌های به‌شدت بالا مواجه شدیم. نخستین آن در سال ٨٠ و چرخه بعدی در سال ٨٦ و چرخه سوم نیز در سال‌های ٩٠، ٩١ و ٩٢ رخ داد که شاهد شتاب دیگری در قیمت مسکن بودیم؛ بنابراین در دهه ٨٠ بهویژه پس از سال ٨٦، يكي از دلایل اصلی مهاجرت‌های گسترده و فرار مغزها از کشور، مسئله ناتوانی جوانان و خانوارها در تأمین مسکن بود، حتی خانوارهایی که صاحب مسکن بودند هم چشم‌اندازی برای دسترسی فرزندان به مسکن مناسب را در سبد آتی فرزندان خود نمی‌دیدند.
آیا این فرم افزایش قیمت‌ها، در کشورهای دیگر نیز برای مسکن وجود داشته که اسباب دردسر شود؟
در کشورهای صنعتی در سیاست‌های بخش عمومی برای کنترل قیمت مسکن و تأمین امکانات و تسهیلات با نرخ‌های بهره بسیار پايين (حدود چهار درصد) برای افرادی که برای بار اول مسکن خریداری می‌کنند، امکاناتی فراهم است که سبب می‌شود آنها به سهولت صاحب مسکن شوند. درحال‌حاضر در شهر لندن، باوجود اينکه وضعیت اقتصادی کشور با محدودیت‌هایی روبه‌روست و با کاهش سرمایه‌گذاری و به‌تبع آن افزایش قیمت در بخش مسکن در سال‌های اخیر مواجه بود‌ه‌اند و این کشور مقصد مهاجرت‌های گسترده‌اي بوده، دولت انگلستان برای اینکه قیمت را تنظیم کند، امکاناتی را برای افراد فراهم کرده است، از جمله اينکه کسانی که برای اولین‌بار مسکن خریداری می‌کنند تا صد درصد می‌توانند از بانک وام بگیرند. این یکی از اقداماتی است که دولت‌ها در کشورهای صنعتی برای کنترل قیمت مسکن انجام می‌دهند؛ اما در ایران به‌دلیل اینکه متأسفانه برخي از نهادها و شخصیت‌هایی که درون قدرت هستند، در این فعالیت‌ها دخیل‌اند و منافع بزرگی کسب می‌کنند، اصلی‌ترین عامل افزایش شدید قیمت در چرخه‌های تجاری در ایران به حساب مي‌آيند.
درحال‌حاضر مقصد بیشترین مهاجرت‌ها، کدام کشورهاست ؟
در بسياري از کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی، شهرهای مختلف قیمت‌های متفاوتی دارند؛ اما تسهیلاتی که فراهم می‌شود عمدتا شبیه هم است. در بسیاری از کشورها بانک‌ها تا ٨٠، ٨٥ درصد قیمت مسکن را وام می‌دهند و نرخ‌های بهره هم بسیار پايين است.
این امکانات برای مهاجران هم فراهم است؟
یکی از دلایل پرداخت وام بانکی به اشخاص، آن است که این افراد در آنجا مقیم باشند، فارغ از این مسئله یکی از محل‌های کسب درآمد بسیاری از خارجی‌هاي مقیم در این کشورها، اخذ اجاره است. در واقع یکی از محل‌های کسب درآمد بسياري از افرادی که از کشورهای در حال توسعه به این کشورها مهاجرت می‌کنند، خرید خانه با هدف اجاره به دانشجویان خارجی و… است که محلی برای کسب درآمد بلندمدت برای آنها محسوب می‌شود.