جمهوری جیبوتی در ساحل آفریقایی دریای سرخ، و جنوب این آبراه مهم که از کانال سوئز در مصر می‌گذرد، واقع شده است. جیبوتی از نظر مساحت، کشوری نه چندان بزرگ به شمار می‌رود اما از نظر جغرافیای سیاسی، به ویژه هنگامی که همجواری این کشور با سودان، سودان جنوبی، کنیا و اوگاندا در نظر گرفته شود اهمیتی بسیار می‌یابد. از این گذشته، بخشی از پیکربندی جغرافیای سیاسی بزرگ‌تری به نام مرجع توسعه بین دولتی است که هشت کشور در منطقه شاخ آفریقا برای تجارت (آی.گ.آ.د.) در آن عضویت دارند
جیبوتی دارای بُعد راهبردی یکتایی است که اهمیت آن برای امپریالیسم ایالات متحده آشکار است. این کشور با یمن، تنگه باب‌المَندَب را کنترل می‌کنند که کم‌ترین عرض آن ۳۰ کیلومتر است و ۱۰ درصد از کل تجارت جهانی از آن می‌گذرد. نزدیک به ۱۹ هزار کشتی در سال ۲۰۲۰ از این تنگه گذشتند. باب‌المندب آبراه ورودی به خلیج عدن و اقیانوس هند است. در فاصله‌ای نه چندان دور، از راه تنگه هرمز به دو خلیج عمان و فارس می‌پیوندد.
این برتری جغرافیایی روشن می‌سازد که چرا بسیاری از قدرت‌های جهانی داشتن پایگاه‌های نظامی را در جیبوتی مهم می‌دانند. فرانسه (قدرتی استعماری که همچنان در آنجا تأثیرگذار است) و ایالات متحده در ۲۰۰۲ جای پایی برای خود یافتند، پس از آن ژاپن در ۲۰۱۱، سپس ایتالیا در ۲۰۲۱ نیز چنین کردند. چین با دورنمای طرح جاده ابریشم، آخرین کشور تازه وارد در جیبوتی است که پایگاه خود را در سال ۲۰۱۷ برپا ساخت. ما همچنین نمی‌توانیم از فعالیت عملیات ضد راه‌زنی دریایی اتحادیه اروپا بنام آتالانتا، که از سال ۲۰۰۸ در این کشور براه افتاده است نام نبریم، یا سربازان آلمانی، اسپانیایی و هلندی که خاک جیبوتی برای آنها ناشناخته نیست. عربستان سعودی نیز در آنجا حضور دارد و گفته می‌شود که روسیه و هند به داشتن پایگاه چشم دوخته‌اند.
در حالی که ایالات متحده تنها کشوری است که می‌تواند پایگاه نظامی همیشگی در قاره آفریقا داشته باشد برای ژاپن و چین جای‌گیری چنین تأسیساتی در منطقه، نخستین پایگاه نظامی آنها در بیرون از کشورشان به شمار می‌رود. این پایگاه‌ها همه با پرداخت کرایه و سایر هزینه‌ها سرچشمه درآمد بازار محلی در جیبوتی (اجاره مسکن، خریدهای فرآورده‌های مصرفی وجزاین‌ها) هستند. مبلغ کل اجاره پایه‌ای سالانه برای هر کشوری متفاوت است، که نشانه‌ای است از شفافیت ناکافی، اما تخمین زده می‌شود که این مبلغ در حدود ۱۲۸ میلیون دلار آمریکا باشد.
همانطور که گویا است، موقعیت راهبردی جیبوتی نه تنها پایگاه‌های نظامی، بلکه توجه برخی از فعالان اقتصادی را نیز به خود جلب می‌کند. از این رو، با چشم‌انداز درخشان بندرهای کشور، که از زمان برخورد نظامی بین اتیوپی و اریتره در سال ۱۹۹۸ به مسیر اصلی رفت‌وآمد بازرگانی برای اتیوپی درآمده است، کشور دُبی با تغییر نام بندرداری بین‌المللی دبی به بندرداری جهان دبی تغییر نام داده، با دیکتاتور حاکم جیبوتی، «اسماعیل عمرغیله» ساخت و پاخت کرد و در سال ۲۰۰۰، امارات متحد عربی توانست مدیریت تنها بندر و فرودگاه بین‌المللی کشور را بدست بگیرد.
از این همکاری، دو بندر جدید ساخته شد. در دوراله، پیرامون پایتخت، در منطقه‌ای به نام جیبوتی ویل، اکنون انبارهای بارانداز صندوق‌های فلزی حمل کالا و انبارهای نفت و همچنین یک بندرگاه خشک نزدیک بندر قدیمی جیبوتی، نزدیک کاخ ریاست جمهوری تأسیس شده‌اند.
جیبوتی اکنون از مشارکت با کشور دیگری، این بار چین که توافق کرده است وام‌های بدون امتیاز کلان در اختیار این کشور قرار دهد بهره‌مند شده است. قرار است این وام‌ها به مصرف نوسازی بندرهای فرسوده از جمله بندر چندمنظوره در دوراله، بازسازی بخش راه‌آهن که پایتخت را به همتای اتیوپیایی خود، آدیس آبابا متصل می‌کند و سامانه تامین آب آشامیدنی از قلمرو اتیوپی، طرح‌های عمده‌ای‌اند که با موافقت و همیاری چین هزینه می‌شوند. جیبوتی همچنین حدود ۱/۵ میلیارد دلار به بانک اکزیم چین بدهکار است.
چکیده‌ای از تاریخ جیبوتی
جیبوتی چگونه در جایی که امروز قرار دارد رسید؟
از زمان استقلال از فرانسه در سال ۱۹۷۷، جیبوتی تنها دو رئیس جمهور داشته است: «حسن جولد ابتیدون» و برادرزاده وی، «اسماعیل عمرغیله» ، که در ماه مه ۱۹۹۹ جانشین عموی خود شد. غیله رئیس ستاد ریاست جمهوری آپتیدون بود و پس از استقلال، امنیت ملی به او محول شده بود. بنابراین قدرت دولتی از عموی پیر به خواهرزاده‌اش، پلیس پیشین در دولت استعمار منتقل شد. این هم نمونه‌ای از کاربرد ارزش‌ها و اصول دموکراسی.
یک نظام تک‌حزبی از سال ۱۹۷۷ تا ۱۹۹۲، هم از نظر قانونی و هم از نظر عملی در این کشور حکومت کرده است و این وضعیت همچنان ادامه دارد. حتا با ایجاد قانون اساسی جدید در ۱۹۹۲، دمکراسی در جیبوتی نتوانسته است کارآمدی داشته باشد. از زمان آغاز زمام‌داری غیله در ۱۹۹۹، انتخابات هرگز آزاد و دموکراتیک برگزار نشه است. گذشته از این، انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۱ استانداردهای اساسی دموکراتیک را برآورده نکرد. مخالفان رأی دادن را تحریم کردند و غیله جز یکی از خویشاوندان شناخته شده‌اش حتا نتوانست نامزد دیگری را برای رقابت به عرصه انتخابات بیاورد. از این جهت، بدون رقیب مخالف، توانست با کسب کل ۹۴/۴۴٪ رأی‌ها انتخاب شود.
پس از استقلال جیبوتی از فرانسه، برای ایالات متحده لازم بود برقراری روابط دیپلماتیک رسمی با این کشور راهبردی را دنبال کند. سرانجام، این امر با حضور تنها نیروی نظامی یعنی ایالات متحده در آفریقا تحقق یافت که با توافق رسمی با دسترسی به امکانات بندری و فرودگاه جیبوتی در سال ۲۰۰۳ به طور دائم در اردوگاه لمونیر برقرار شد.
آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده ( یو اس اید) و سازمان غذا برای صلح انبارکالایی در جیبوتی دارد که کمک‌های غذایی از پیش تعیین شده را در آنجا بصورت ذخیره نگه می‌دارد تا در زمان واکنش سریع بتواند نیاز بخش‌هایی از آفریقا و آسیا را فراهم کند. همچنین، اداره پخش رسانه‌های شنیداری و تصویری بین‌المللی در جیبوتی برنامه‌های عربی‌زبان را ترازسانی می‌کند و بخش سومالی صدای امریکا به منطقه شاخ آفریقا و شبه‌جزیره عربستان پوشش رسانه‌ای می‌دهد.
پس از اینکه امکان داشتن پایگاه نظامی به ارتش ایالات متحده (زیر نام “جنگ علیه تروریسم”) در سال ۲۰۰۱ داده شد این کشور نخستین ابرقدرتی شد که با پرداخت کرایه در خاک جیبوتی ساکن شود. باقی ماندن در جیبوتی برای ایالات متحده سالانه ۶۳ میلیون دلار هزینه برمی‌دارد. این مقدار پول همراه با درآمد حاصل از پرداخت کرایه پایگاه نظامی فرانسه، این امکان را برای جیبوتی فراهم می‌سازد تا اقتصاد خود را در حالت موازنه نگه دارد. درآمد حاصل از اجاره زمین برای پایگاه‌های نظامی کشورهای خارجی ۱۸ درصد از تولید ناخالص داخلی‌اش را تشکیل می‌دهد.
کشمکش برای نفوذ در جیبوتی
اما با این حال، از آغاز این سده، رقابت جدیدی در حاکمیت جیبوتی برای نزدیکی و امتیازدهی به چین، کشوری با پی‌ریزی مناسبات روبه افزایش در سراسر آفریقا بوجود آمده است.
ارتش آزادیبخش خلق چین در سال ۲۰۱۷ نخستین پایگاه خارج از کشور خود را در جیبوتی افتتاح کرد. این مجتمع سیمانی خاکستری‌رنگ در یکی از بهترین مکان‌ها کنار بندر اصلی جیبوتی جای گرفته و تنها ۱۵ دقیقه با خودرو از پایگاه نظامی ایالات متحده فاصله دارد.
یکی از کارگزاران (بدون نام) ستاد فرماندهی آفریقا ایالات متحده آمریکا («آفریکوم») اظهار داشت که حضور فیزیکی ارتش آزادیبخش خلق چین در آفریقا به یک نگرانی راهبردی بلندمدت برای ایالات متحده تبدیل شده است. “آنها (چین) بازی خود را به زبانی ساده به پیش بردند و در نهایت طرح‌هایی را عرضه می‌کنند که همدستان ما می‌خواهند و به آن نیاز دارند. ما نگرانیم که در جاهایی از رقابت باز مانده‌ایم.”
رئیس جمهور چین، شی جین پینگ در سپتامبر گذشته در نشستی مهم در پکن به صراحت اعلام کرد که کشورش در حال پیگیری “مشارکت راهبردی و همکاری جامع” با کشورهای آفریقا است. این شامل ۶۰ میلیارد دلار کمک، سرمایه‌گذاری و وام به کشورهای این قاره است.
چندین سال است که چین پیوندهای نظامی خود را در آفریقا از طریق مأموریت‌های صلح‌طلبانه ادامه‌دار، آموزش کارکنان نظامی و مجمع ابتکار صلح و امنیت چین و آفریقا گسترش می‌دهد. گنگ شوانگ، سخنگوی وزارت خارجه چین در سال ۲۰۱۷ گفت که پایگاه جیبوتی بخشی از تلاش‌های جاری برای کمک به برقراری صلح و امنیت در منطقه است. وی افزود که این پایگاه به چین کمک می‌کند تا به تعهدهای بین‌المللی‌اش عمل کرده و توسعه اقتصادی و اجتماعی در جیبوتی را بگستراند.
نگرانی ایالات متحده با توجه به همجواری با کمپ لمونیر و بندر اصلی و مناسب برای انبار کردن صندوق‌های فلزی جیبوتی، که سرچشمه اصلی تأمین‌کننده نیازهای ۴ هزار کارمند نظامی آمریکایی در این پایگاه است، منطقی به نظر می‌رسد. نود و هشت درصد پشتیبانی تدارکاتی از جیبوتی و سومالی و شرق آفریقا از طریق این بندر انجام می‌گیرد. بنابراین، دسترسی به این منطقه بسیار مهم و از دست دادن آن ضربه‌ای ویران‌گر به دلبستگی‌ها و عملیات امپریالیستی ایالات متحده خواهد بود.
لینا بن‌عبدالله، استادیار دانشگاه ویک فارست، که پژوهش‌هایش بر مناسبات چین و آفریقا متمرکز است، بی‌اعتمادی رو به افزایش را بین واشنگتن و پکن مشاهده کرده است که می‌تواند بر همهٔ جهان اثر بگذارد. او به تازگی اظهار داشت که “در این زمینه فعالیت چین از دو دهه گذشته تا به امروز ادامه داشته است و این کار را با شیوه‌ای بسیار هوشمندانه انجام می‌دهد. در این فعالیت چندین ساله توانسته است شبکه‌ها و ارتباط‌های نزدیکی را ایجاد کند.” وی هشدار داد که ایالات متحده برنامه‌ّای سرمایه‌گذاری چین در راه توسعه کشورهای دیگر را پوششی برای هدف‌های نابکارش می‌بیند که قصد دارد حضور نظامی‌اش را در سراسر جهان برقرار سازد.
امروز جیبوتی چه سیاست‌هایی را دنبال می‌کند
«غیله» اکنون ۷۳ سن دارد و از بیست سال قدرت بی‌چون و چرا برخوردار بوده است. او فرصت فراوانی برای پایان دادن به پایمالی پیوسته حقوق بشر و بازگرداندن آزادی‌های عمومی و ایجاد کمیسیون مشترک ملی مستقل انتخابات که در چارچوب توافق نامه امضا شده با مخالفان در سال ۲۰۱۴ پیش بینی شده بود، داشته است.
چنین نهادی از سوی منشور آفریقا در مورد دموکراسی، انتخابات و حکومت، که جیبوتی امضا و تصویب کرده است، فراهم می‌شود. و به این ترتیب می‌توانست انتخاباتی شفاف انجام بگیرد و کارزار آزادانه نامزدهای واقعی با برنامه‌های واقعی را تضمین کند اما او تصمیم گرفت انتخابات نمایشی برگزار کند و به حکمرانی غیرقانونی‌اش ادامه دهد.
بی‌کاری گسترده است و ۶۰/۵ درصد از جوانان ۱۵ تا ۳۴ ساله را دربر می‌گیرد. فقر از ۴۱/۱ درصد در سال ۱۹۹۶ به ۷۹/۴ درصد در سال ۲۰۱۲ رسید. دسترسی به آب روان آشامیدنی و برق ناکافی است و سطح آموزش نامطلوب است. سامانه بهداشتی نمی‌تواند از پس پیامدهای تغذیه بد برآید و بیماری‌هایی مانند مالاریا، شبه وبا، تب چیکونگونیا (بیماری عفونت ناشی از ویروس چیکونگونیا است که از طریق پشه به انسان منتقل می‌شود) و جزاینها شایع است. و و از سوی دیگر همه‌گیری کووید-۱۹ بی‌داد می‌کند. شاخص توسعه انسانی (اچ.دی.آی)، که هر سال از سوی سازمان ملل منتشر می‌شود، با این وضعیت همخوانی دارد: این کشور در سال ۲۰۱۸ از بین ۱۸۹ کشور در رتبه ۱۷۱ قرار داشت. در سال ۲۰۰۶، در گزارشی درباره این کشور، فدراسیون بین‌المللی حقوق بشر ( فیده- اف.آی.د.اچ) خاطرنشان کرد: “جیبوتی کشوری ثروتمند است اما شهروندان جیبوتی در تهیدستی بسر می‌برند.”
«غیله» ترجیح می‌دهد از طریق فقر و زور حکومت کند. او اندوخته‌های طبیعی و انسانی کشور را در چنگ گرفته و قدرت دولتی را با استبدادش ناکارآمد ساخته است. در سال ۲۰۰۴، در یادداشتی از نمایندگی دیپلماتیک ایالات متحده گفته می‌شود: “جیبوتی نه یک کشور بلکه یک دولت-شهر تجاری است که بدست شخصی بنام اسماعیل عمر غیله اداره می‌شود.” او به یکی از ثروتمندترین رییس جمهوران آفریقا تبدیل شده است، با این حال هنوز هم از سوی قدرت‌های جهانی امپریالیستی به بازی گرفته می‌شود. در فوریه ۲۰۲۱، چند هفته پس از پنجمین جشن انتخابات نمایشی سالوسانه‌اش، به فرانسه سفر کرد، جایی که رئیس جمهور امانوئل مکرون در باره‌اش گفت “چقدر به دموکراسی و جوانان آفریقایی دلبسته و علاقه‌مند است”، و از او همچون رهبر دولتی شایسته و قانونی استقبال کرد.
مردم جیبوتی قصد ندارند به سرنوشتی که این شخص و همکارانش بر آنها وارد کرده‌اند، تن بدهند. آنها می‌دانند که رستگاریشان در دست خودشان است. آنها می‌دانند که برای رسیدن به این هدف یک جهش ملی لازم است. رزمندگان سرسختی که در مبارزه آبدیده شده‌اند کم نیستند. از خانه‌های ویرانه و فقرزده جیبوتی ویل و دیگر بخش‌های این کشور نداهای “امید نمی‌تواند بمیرد، امید مردنی نیست” شنیده و بلندتر می‌شود.
جیبوتی‌ها می‌خواهند به پیوندهای کشنده بین نظامی‌گرایی در جهان و خویشاوندگرایی پایان دهند. آنها بر این باورند که برپایی جمهوری جیبوتی حقیقی دمکراتیک، فراگیر و مرفه و بدون «عمرغیله» شدنی است.
بر گرفته از نشریه «جهان مردم» که توسط حزب کمونیست آمریکا منتشر می شود.
Why do so many countries have military bases in Djibouti? – People’s World (peoplesworld.org)
اندیشه نو: استفاده از تمام یا بخش‌هایی از این مطلب با ذکر منبع بدون مانع است.