نوشتهٔ جان گرانت، مجلهٔ اسمیتسونیَن، ۲۵ فوریه ۲۰۲۱[i] – ترجمهٔ حبیب مهرزاد – اندیشه نو
برداشتِ هنرمند از سطح‌نَوَرد «پُشتکار» (Perseverance rover) در حال نمونه‌برداری از سنگ در کف دهانهٔ جِزِرو (Jezero). این سطح‌نَوَرد همچنین حامل هلیکوپتر «نبوغ» است (در تصویر نشان داده نشده) که می‌تواند جلوتر از سطح‌نورد پرواز کند و به دیدبانی و اکتشاف سنگ‌های مورد نظر برای نمونه‌برداری بپردازد. (ناسا)
«آیا در مریخ حیات وجود دارد؟» سؤالی است که بیش از یک قرن است پرسیده می‌شود. امّا برای اینکه بالأخره پاسخ این پرسش را به دست آوریم، باید اوّل بدانیم که به دنبال چه چیزی بگردیم، و در ضمن، برای یافتن شواهدی از حیات بر روی این سیّاره (مریخ) به کجای آن باید برویم. اکنون با فرودِ موفق مریخ‌نورد «پُشتکار» (Perseverance) در مریخ در روز پنجشنبه ۱۸ فوریه ۲۰۲۱ [۳۰ بهمن ۱۳۹۹]، سرانجام در موقعیتی قرار داریم که بدانیم به کجا باید برویم، به دنبال چه چیزی بگردیم، و دریابیم که آیا زندگی در «سیّارهٔ سرخ» وجود دارد یا هرگز وجود داشته است یا نه.
داستان‌های علمی تخیّلی به کنار، می‌دانیم که در مریخ تمدّن‌های باستانی یا جمعیتی از ساکنان کوچک‌اندام سبزرنگ وجود نداشته است. پس برای اینکه بدانيم آیا هرگز حیات در کرهٔ مريخ وجود داشته است يا نه، به دنبال چه جور چيزهایی باید باشیم؟ خوشبختانه، مأموریت‌های اکتشافی جامع طی سال‌ها بر روی مریخ، شامل مدارگردها، سطح‌نشین‌ها، و سطح‌نوردها، امکان نقشه‌برداری دقیق از این سیّاره و به دست آوردن اطلاعاتی مهم دربارهٔ محیط آن را فراهم کرده است.
اکنون می‌دانیم که در زمان‌هایی دور در گذشتهٔ باستان، شرایط آب‌وهوایی مریخ مرطوب‌تر و دستِ‌کم کمی گرم‌تر از شرایط نسبتاً نامساعد امروزی بوده است [که بسیار سرد و خشک و نامساعد برای وجود حیات به شکلی است که ما می‌شناسیم]. و نیز اینکه در زمانی در گذشته، محیط‌های قابل‌سکونتی در سطح این سیّاره وجود داشته است. برای مثال، کاوش‌های مریخ‌نورد «کنجکاوی» [Curosity، که در تاریخ ۲۶ نوامبر ۲۰۱۱ توسط ناسا، «سازمان ملّی هوانوردی و فضا»ی آمریکا، به مریخ پرتاب شد و در ۶ اوت ۲۰۱۲ بر روی سطح این سیّاره فرود آمد] نشان داده است که بیش از سه میلیارد سال پیش، دهانهٔ «گِیل» (Gale) محل دریاچه‌ای حاوی آبی بوده که به احتمال زیاد برای حفظ و ادامهٔ زندگی مناسب بوده است. به اتّکای اطلاعات به دست آمده تا کنون دربارهٔ شرایط و محیط‌های شیمیایی در سطح مریخ، مریخ‌نورد «پشتکار» مجهز به ابزارهایی علمی و بسیار دقیقی شد که از آنها برای ردیابی هر نشانهٔ وقوع حیات در گذشته، و استخراج اطلاعات مربوط به هر نشانهٔ زیستی استفاده می‌شود که ممکن است هنوز در سطح مریخ وجود داشته باشد.
منظرهٔ پانورامایی از فضای داخلی و حاشیهٔ دهانهٔ گِیل. این تصویر از ترکیب عکس‌های گرفته شده توسط مریخ‌نورد «کنجکاوی» ساخته شده است. (NASA/JPL-Caltech/MSSS) (NASA/JPL-Caltech/MSSS)
امّا سؤال این بوده است که به کجای مریخ باید برویم تا بیشترین شانس را برای یافتن و دسترسی به صخره‌هایی داشته باشیم که به احتمال زیاد هنوز نشانه‌هایی حاکی از وجود حیات در گذشته در خود دارند و آن را حفظ کرده‌اند؟ برای پاسخ دادن به این پرسش، من و همکارانم چند کارگاه پژوهشی و مطالعاتی را با حضور کارشناسان علمی مریخ برگزار کردیم تا محل‌های فرود احتمالی مختلف را بررسی کنیم و بتوانیم تعیین کنیم که کدام‌یک از این محل‌ها بیشترین امکان را دارد که شواهد و نشانه‌های حیات در گذشته بر روی مریخ را حفظ کرده باشد. با استفاده از داده‌های به دست آمده از مَدارگردهای مریخ [در سال‌های گذشته] همراه با اطلاعات مفصّل‌تر و دقیق‌تر از سطح‌نشین‌ها و سطح‌نوردهای دیگر [که پیش از این به مریخ رفته‌اند]، ما کارمان را با حدود سی محل احتمالی آغاز کردیم و پس از برگزاری چهار کارگاه و طی پنج سال توانستیم این فهرست را کوچک‌تر کنیم. برخی از محل‌های پیشنهادی به‌وضوح نامناسب‌تر از دیگران بودند و خیلی زود از فهرست حذف شدند. امّا هنگامی که بحث و بررسی بر روی دو سه نوع محلِ مختلفِ بالقوه مناسب متمرکز شد، روند گزینش محل‌های مناسب بسیار سخت‌تر شد. در پایان، جامعهٔ علمی به این نتیجه رسید- و گروه مأموریت «پشتکار» و ناسا توافق کردند- که دهانهٔ جِزِرو (Jezero) بهترین مکان برای جست‌وجوی شواهدی از حیات در گذشته بر روی مریخ است.
محل فرود مریخ‌نورد «پشتکار» در کفِ دهانهٔ جِزِرو (Jezero) است، که به این سطح‌نورد امکان دسترسی به، و اکتشاف، صخره‌های به‌جامانده از حدود ۳٫۵میلیارد سال پیش در دریاچه و دلتای رودخانه‌ای باستانی را می‌دهد که به نظر دانشمندان، احتمال زیادی دارد که حاوی «ردّهای زیستی» به‌جامانده از زمان‌های باستان باشد. ((ESA/DLR/FU-Berlin))
دهانهٔ جِزِرو چه موقعیت خاصّی دارد و در کجای مریخ واقع شده است؟ این دهانه بر اثر برخورد شهاب‌سنگی بزرگ به مریخ شکل گرفته است. بزرگی [قطر] این دهانه تقریباً ۴۹ کیلومتر است، و در نیمکرهٔ شمالی مریخ (۱۸٫۳۸°شمالی و ۷۷٫۵۸° شرقی) در حاشیهٔ غربی حوضهٔ باستانی بسیار بزرگ‌تری (ناشی از برخورد با سیّارک یا شهاب‌سنگی دیگر) به نام «آیسیدیس» (Isidis) قرار دارد. امّا آنچه آن را خاصّ می‌کند، مربوط به رویدادهایی است که ۳٫۵میلیارد سال پیش و در زمانی اتفاق افتاده که آب در سطح مریخ فعّال‌تر از امروز بوده است. رودخانه‌های باستانی در سمتِ غربی جِزِرو از حاشیهٔ دهانه به درون آن رخنه می‌کردند و به دهانه تخلیه می‌شدند، و دلتای رودخانه‌ای را تشکیل می‌دادند و این دهانه را به صورت دریاچه پُر می‌کردند. بر اساس مطالعهٔ دلتاهای رودخانه‌ها بر روی زمین می‌دانیم که آنها معمولاً در بیرون دریاچه‌ها به این صورت تشکیل می‌شوند که رسوب‌های حمل‌شده توسط رودخانه‌ای که به درون دریاچه می‌ریزد، [در آستانهٔ ورود به دریاچه] جریانش آرام می‌شود و همان‌جا رسوب می‌کند. با ادامهٔ این روند، دلتا بر روی بسترهای دریاچه شکل می‌گیرد و می‌تواند نشانه‌های کم‌نمود و ظریفِ زندگی گذشته را در همان‌جا دفن و حفظ کند. این «ردّهای زیستی» همان چیزی است که مریخ‌نورد «پشتکار» زمانی که در کفِ دهانه فرود می‌آید و به کاوش در بسترهای دریاچهٔ باستانی و ذخایر دلتای نزدیک آن می‌پردازد، به دنبال آن خواهد بود.
مریخ‌نورد «پشتکار» از ابزارهای خود برای ردیابی و پیدا کردن نشانه‌هایی از زندگی باستانی در نهاده‌های دلتا و دریاچه در دهانهٔ جِزِرو استفاده خواهد کرد و امیدواریم به ما این امکان را بدهد که سرانجام به این پرسش پاسخ دهیم که آیا تا به حال حیات [از جمله به صورتی که ما می‌شناسیم] در مریخ وجود داشته است یا نه. علاوه بر این، «پشتکار» فرایند جمع‌آوری نمونه‌هایی را آغاز خواهد کرد که روزی به زمین بازگردانده خواهد شد. هرچه از اهمیت بازگرداندن نمونه‌ها به زمین بگوییم، کم گفته‌ایم. صرف‌نظر از اینکه آیا ابزارهای «پشتکار» شواهدی از حیات گذشته بیابند یا نه، مجموعهٔ نمونه‌هایی که این مریخ‌نورد جمع‌آوری خواهد کرد، هدیهٔ علمی ارزشمندی است که تا مدّت‌های دراز به ما اطلاعات خواهد داد. این نمونه‌های مریخ، پس از بازگرداندن آنها به زمین در یکی از مأموریت‌های فضایی آینده، مورد مطالعه و بررسی دقیق‌تر مجموعه‌ای از ابزارهایی قرار خواهند گرفت که بسیار گسترده‌تر از ابزارهایی‌اند که اکنون «پشتکار» با خود حمل می‌کند. گذشته از این، با آرشیو کردن این نمونه‌ها می‌توان مواد گردآوری شده از مریخ را برای مطالعه و تجزیه و تحلیل آینده، با استفاده از ابزارهای جدیدتر و/یا دقیق‌تری که ممکن است هنوز وجود نداشته باشد، در اینجا، بر روی زمین، حفظ کرد. بنابراین، حتّیٰ اگر «پشتکار» نتواند با ابزارهایی که دارد شواهد و نشانه‌هایی از زندگی گذشته بر روی مریخ پیدا کند، ولی نمونه‌هایی را جمع‌آوری خواهد کرد که وقتی به زمین بازگردانده شوند، می‌توانند اطلاعات و چشم‌انداز جدیدی در مورد چگونگی تغییر و تحوّل مریخ و اینکه آیا هرگز حیات بر روی «سیّاره سرخ» وجود داشته است یا نه، به ما بدهند
اندیشه نو: استفاده تمامی و یا بخشهایی از این مطلب با ذکر منبع بلا مانع است.
[i] Is There Life on Mars? | Smithsonian Voices | National Air and Space Museum | Smithsonian Magazine