یکی از مهمترین نهادها برای حمایت از کارگران بیکار در کشور و طبق قانون اساسی، سازمان تامین اجتماعی است که درآمدهای آن را نیروهای کار کشور یعنی کارگران پرداخت کرده‌اند. این سازمان باید رسالت اصلی خود را در حق کارگران و در شرایط بیکاری و بیماری انجام دهد. اما مسئله این است که بیکاری در دوره اخیر کرونا به حدی افزایش یافته است که پرداخت بیمه بیکاری به تنهایی از عهده این سازمان برنمی‌آید و لازم است دولت نیز توجه و حمایت ویژه به پرداخت مستمری بیمه بیکاری برای کارگران انجام دهد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، بحران کرونا صدمات بزرگی را به اقتصاد کشور ما و به خصوص به کارگران و خانواده‌های آنها وارد کرده است به طوری که از تولید کالا تا مصرف آن در این دوره دچار بحران و رکود فراگیر شده است. به‌رغم گستردگی و شدت صدمات اقتصادی، در این میان، نیروهای کار و کارگرانی که امنیت شغلی کافی نداشتند، صدمات بیشتری از سایر عوامل کار و تولید دیده‌اند. کارگران روزمزد، کارگران موقت و کاررگان غیررسمی از زمره این گروه‌ها هستند که نیاز به حمایت اجتماعی گسترده از سوی دولت و نظام تامین اجتماعی و نیز دستگاه‌های حاکمیتی در قالب بیمه بیکاری و نیز مساعدت اجتماعی دارند.
مرض مزمن بیکاری
آمارها و شاخص‌های موجود از وخیم‌تر شدن بحران بیکاری در ایران خبر می‌دهد. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی؛ تقریبا دو و نیم میلیون نفر تا بیش از ۶ میلیون نفر در اثر کرونا بیکار شده‌اند. این در حالی است که در حالت طبیعی و عادی، حتی کسان دیگری که دارای بیمه و خدمات تامین اجتماعی هستند، به سختی و با طی مراحل بوروکراتیک، از مزایای بیمه بیکاری بهره‌مند می‌شوند. طبق آمارها بیش از ۶۰ درصد کارگران در صورت بیکاری، تحت هیچ شرایطی امکان بهره‌مندی از مقرری‌های بیکاری را ندارند. هم اکنون از جمعیت بیکار کشور تنها حدود ۸ درصد مقرری بیکاری دریافت می‌کنند. این در حالی است که در سال‌های اخیر، حوادث و فجایع طبیعی و انسانی هر بار بخشی از نیروهای کار را به پرتگاه بیکاری رانده است.
در آخرین و مهمترین مورد، بحران جهانی ویروس کرونا، بیکاری فزایندهای را در پی داشته است که هر روز ابعاد آن وسیع‌تر می‌شود. در پرتو این بحران‌ها، هر بار نواقص جدی بیمه بیکاری و بسته‌های حمایت اجتماعی برجسته‌تر شده است؛ این در حالی است که طبق اظهارات کارشناسان اقتصادی و اجتماعی، ایجاد بیمه بیکاری فراگیر به نفع همۀ بازیگران است، به خصوص در دوره پاندمی کرونا؛ از کارگران و کارفرمایان گرفته تا دولت و سازمان تأمین اجتماعی همگی از برقراری بیمه فراگیر و مکفی بیکاری، منتفع خواهند شد.
وظیفه دولت: حمایت از بیکاران
در شرایط بحرانی فعلی در همه جوامع، دولت‌ها به عنوان مهمترین نهاد و رکن برقراری حمایت و تامین اجتماعی ایفای نقش می‌کنند. از همان هفته‌های نخست ورود بحران کرونا به کشور ما، سیل روزافزون بیکاران بر جامعه سرازیر شد. با این حال دولت در بدو امر به نظر نمی‌رسید برنامه خاصی برای مواجهه با این بحران داشته باشد. همه فکر می‌کردند بحران کرونا زودگذر و موقتی است و به زودی اوضاع، طبیعی خواهد شد. اما این بحران تدوام یافت و بر خیل بیکاران نیز افزوده شد. کم کم دولت نیز بحرانی شدن اوضاع را درک کرد و ناچار شد برنامه‌ای برای حمایت از کارگران تدارک ببیند گرچه اینکه این برنامه کافی و موثر بود، موضوع دیگری است.
مسعود بابایی (مدیرکل بیمه بیکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی) در خصوص وضعیت بیمه بیکاری در دوران کرونا به ایلنا می‌گوید: مبلغ پرداختی به بیکاران در دوره کرونا، طبق ماده ۵ مصوبه ۲۵ خرداد ستاد ملی مبارزه با کرونا و به دلیل وضعیت اضطراری ناشی از این بیماری، تعیین شده است. بنابراین تعیین این مبلغ برای دوره کرونا در اختیار این ستاد بوده است که شامل ۵۵ درصد حداقل دستمزد برای هر فرد بیکار است.
طبق این اظهارات به نظر می‌رسد فرمولاسیون و پرداخت بیمه بیکاری در دوره کرونا از اختیار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی خارج شده است و دست‌کم برای بیکاری مربوط به دوره کرونا، تحت مدیریت و اختیار سازمان برنامه و بودجه و خزانه‌داری کل کشور قرار گرفته است. طبق این تقسیم کار، گویا وزارت کار فقط مشمولین را معرفی کرده است و در میزان مبلغ پرداختی، موعد آن و دفعات پرداختی چندان مداخله‌ای نداشته است.
بابایی در خصوص میزان مشمولین بیکاری در دوره کرونا می‌گوید: تا امروز کل مشمولین بیمه بیکاری بیش از ۷۰۰ هزار نفر بوده‌اند که کل دریافتی آنها، بیش از یک میلیون و ۵۵ هزار مورد بوده است. طبق برنامه، کسانی که در اسفندماه به دلیل کرونا بیکار شده‌اند، تاکنون ۳ بار و کسانی که در فروردین ماه بیکار شده‌اند، تاکنون ۲ بار دریافتی بیمه بیکاری ناشی از کرونا داشته‌اند. همچنین تاکنون نزدیک به ۱۴ هزارنفر از بیکاران در سامانه بیمه بیکاری ثبت نام نکرده‌اند. بیش از ۴۸ هزار نفر نیز با اینکه ثبت نام کرده‌اند اما چون شماره شبای خود را در سامانه وارد نکرده‌اند، هنوز دریافتی نداشته‌اند.
مدیرکل بیمه بیکاری در ادامه می‌گوید: حدود ۹ هزار نفر نیز به تازگی مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری شده‌اند که برایشان پیامک ارسال شده است.
طبق اظهارات مسئولان وزارت کار، در کنار بیمه بیکاری ویژه کرونا، روند پرداخت بیمه بیکاری عادی نیز به شکل معمول برقرار است. طبق این روند متقاضیان بیمه بیکاری برای استفاده از خدمات این سامانه، ابتدا باید به دفاتر پیشخوان دولت مراجعه و برای دریافت نام کاربری و رمز عبور اقدام نمایند و سپس می‌توانند وارد سامانه جامع روابط کار به نشانی http://prkar.mcls.gov.ir/Login شوند و مراحل دریافت بیمه بیکاری را به شکل معمول طی کنند. با وجود این سازوکارها و به‌رغم ضرورت توجه به معضل بیکاری کارگران، آنها هنوز نسبت به میزان و دفعات و روند پرداخت بیمه بیکاری مطالباتی دارند. به نظر می‌رسد اگرچه دولت به معضل بیکاری کارگران توجه کرده است اما هنوز تور ایمنی اجتماعی فراگیری در این خصوص در نظر گرفته نشده است؛ موضوعی که مورد تاکید کارگران قرار گرفته است.
کارگران: بیمه بیکاری ناکافی و محدود است
به‌رغم اعلام رئیس جمهور و ریاست سازمان برنامه و نیز وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، کارگران و نمایندگان آنها هنوز مصرند که توجه چندانی به موضوع بیکاری آنها، به ویژه در دوره کرونا صورت نگرفته است. حسین حبیبی (عضو هیأت مدیره کانون عالی شوراهای اسلامی کار کشور) در خصوص وضعیت بیمه بیکاری کارگران می‌گوید: طبق اصل ۲۹ قانون اساسی، برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری و مواردی از این قبیل حقی است همگانی. دولت مکلّف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تأمین کند. حال در شرایط فعلی نیز با وقوع بحران کرونا، دولت باید تلاش کند به این اصل قانون اساسی به‌طور کامل جامه عمل بپوشاند.
حبیبی در ادامه با تاکید به میزان فزاینده بیکاران در دوره کرونا می‌گوید: یکی از مهمترین نهادها برای حمایت از کارگران بیکار در کشور و طبق قانون اساسی، سازمان تامین اجتماعی است که درآمدهای آن را نیروهای کار کشور یعنی کارگران پرداخت کرده‌اند. این سازمان باید رسالت اصلی خود را در حق کارگران و در شرایط بیکاری و بیماری انجام دهد. اما مسئله این است که بیکاری در دوره اخیر کرونا به حدی افزایش یافته است که پرداخت بیمه بیکاری به تنهایی از عهده این سازمان برنمی‌آید و لازم است دولت نیز توجه و حمایت ویژه به پرداخت مستمری بیمه بیکاری برای کارگران انجام دهد.
حبیبی در ادامه می‌گوید: دولت نه تنها در قبال بیکاری کارگران دارای بیمه، مسئولیت دارد بلکه در قبال بیکاری کارگران فاقد بیمه نیز مسئول است. طبق قانون و فرمول بیمه بیکاری، به هر فرد بیکار باید دست‌کم ۵۵ درصد حقوق آن نیروی کار پرداخت شود و به ازای هر فرد تحت تکفل نیز مبلغی معادل ۱۰ درصد حداقل دستمزد افزوده شود.
این فعال کارگری در پایان افزود: هم اکنون مبلغ بیمه بیکاری بسیار کم است و حقیقتا کفایت زندگی کارگران را نمی‌کند. علاوه بر این، ما شاهد گرانی انواع کالاها و خدمات نیز در کشور هستیم. در چنین شرایطی حتی دستمزد شاغلین نیز کفاف پرداخت هزینه‌های زندگی را نمی‌کند؛ چه رسد به مستمری بیمه بیکاری.
با این اوصاف به نظر می‌رسد کارگران به توجه فوری‌تر و بیشتر دولت برای اداره وضعیت معیشتی و شغلی خود در این دوره بحرانی نیاز دارند. داود اخوان (نماینده کارگران در هیات‌های حل اختلاف ادارت کار) در خصوص وضعیت بیکاران و بیمه بیکاری کارگران در دوره کرونا می‌گوید: وضعیت و میزان بیکاری در دروه کرونا چندان مناسب نیست. ما شاهد پرونده‌های بسیار زیادی بیکاری هستیم. واقعا باید تدبیر جدی در این خصوص اندیشیده شود. ما به دنبال این هستیم تا با مسئولین وزارت کار جلسه‌ای فوری داشته باشیم تا بتوانیم این موج بحرانی بیکاری را کنترل و از کارگران حمایت کنیم.
اخوان در ادامه می‌گوید: ما شاهد بیکاری گسترده در همه بخش‌ها پس از دوره کرونا هستیم اما این بیکاری در کارگاه‌های کوچک و مشاغل غیررسمی بسیار زیاد است. من نمی‌توانم آمار دقیقی به شما بدهم اما می‌توانم به تخمین بگویم بیش از ۶۰ درصد مشاغل به بیکارسازی گسترده در دوره اخیر دچار شده‌اند. علاوه بر این مبلغ پرداختی بیمه بیکاری نیز نه تنها شامل همه نمی‌شود بلکه برای مشمولین نیز ناچیز است یا دیر پرداخت می‌شود.
راه‌حل: برقراری قراداد اجتماعی جدید
با توجه اظهارات کارگران و نیز مسئولین، می‌توان به این نتیجه رسید که کشور ما نیز از سونامی بیکاری ناشی از کرونا در امان نمانده است. لازم به ذکر است که معضل بیکاری فزاینده، یک مشکل ساختاری در اقتصاد ایران بود که در دوره ماقبل کرونا نیز وجود داشته و در تمام دولت‌ها در دهه‌های اخیر تشدید شده است. اما بحران کرونا و تعطیلی مشاغل، تعدیل‌های گسترده در نیروهای کار به دلیل ورشکستگی و بحران کلی عدم توازن عرضه و تقاضا در اقتصاد ملی، مزید بر علت شده است که تبعات بحران فعلی، نمود بسیار شدیدتری در کشور ما پیدا کند.
برای مقابله با بحران بیکاری، کشورهای دیگر سعی کردند در دوره کرونا، قرارداد اجتماعی حمایت از کارگران و نیروهای کار را تغییر دهند؛ به طوری که دولت نقش حمایتی خود را با پرداخت انواع و اقسام مستمری‌ها و مساعدت‌های اجتماعی گسترش دهد. در این شرایط شاهد بازگشت ایده «دولت بزرگ» در بخش حمایت اجتماعی و تامین اجتماعی در سطح جهانی هستیم؛ به طوری که کشورهای دیگر نقش مرکزی و اصلی را در پرداخت مستمری و حمایت مالی به هر فرد در دوره کرونا، برای دولت در نظر گرفته‌اند.
با توجه به تجارب جهانی در خصوص برقراری مستمری بیمه بیکاری و حمایت اجتماعی فراگیر به نظر می‌رسد، مهمترین راه‌حل برای گذر از وضعیت بحرانی فعلی، برقراری شکلی از قرارداد اجتماعی جدید در کشور است که طبق آن، با ایجاد مکانیزمی جامع، فوری، ساده، سریع و بدون طرد، تمامی افراد بیکار بدون طی مراحل بوروکراتیک از مستمری بیمه بیکاری برخوردار شوند. بحران اجتماعی بیکاری شدید و گسترده در دوره کرونا، تاکنون خود را به شکل نوک کوه یخ نشان داده است. به همین دلیل اگر دولت و نهادهای سیاستگذار به فکر برقراری حمایت اجتماعی گسترده و فراگیر نباشند، این بحران ممکن است خود را به شکل‌های دیگری بروز دهد.