هم‌زمان با پنجمین سالگرد امضای برجام، دو مقام وزارت خارجه ایران روز گذشته درباره برجام و وضعیت گفت‌وگوها در این زمینه، با تبیین موضع ایران مرحله بعدی تحولات در این زمینه را موکول به نتیجه رایزنی‌های اروپایی‌ها دانستند. معاون وزیر خارجه روز گذشته از انتظار ایران برای مشخص‌شدن نتیجه مذاکرات جوسب بوررل، مسئول دیپلماسی اتحادیه اروپا، گفت و سخنگوی وزارت خارجه نیز با قرائت بیانیه‌ای به مناسبت پنجمین سالگرد امضای برجام در نشست خبری خود به توصیف روند اجرای این توافق پس از تصویب پرداخت و بار دیگر از بی‌عملی اروپایی‌ها در این زمینه انتقاد کرد. رایزنی‌ای که از آن صحبت می‌شود، در راستای فعال‌شدن سازوکار حل اختلاف برجام از سوی ایران است که در ماه جاری از سوی ایران کلید خورده است. وزیر خارجه ایران نیز به‌تازگی در همین رابطه و درباره نامه‌هایی که در این راستا ارسال کرده بود، به موضع‌گیری پرداخت.
عراقچی: جلسه اروپایی‌ها مهلت دارد
سیدعباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، با اشاره به نامه وزیر امور خارجه به نماینده ارشد اتحادیه اروپا در روابط خارجی و سیاست‌های امنیتی درباره فعال‌شدن سازوکار حل اختلاف، اظهار کرد: «نامه ایران واصل شده و آقای بوررل به‌عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک در حال رایزنی با سایر اعضاست تا درباره چگونگی جلسه‌ای که باید به‌دنبال این نامه ایران تشکل شود، تصمیم‌گیری کنند». به گزارش خانه ملت، معاون سیاسی وزیر امور خارجه درباره زمان برگزاری این جلسه افزود: «زمان برگزاری این جلسه مهلتی دارد و اکنون آقای بوررل با اعضای مختلف مشورت می‌کند، ما منتظریم تا نتیجه مشورت‌ها و رایزنی‌های مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده برجام با سایر اعضا مشخص شود». عراقچی عنوان کرد: «اگر عضوی از برجام به تعهدات خود عمل نکند یا مرتکب نقض تعهدات خود در برجام شود، طرف مقابل می‌تواند براساس سازوکار حل اختلاف، به کمیسیون مشترک شکایت کند». اواسط تیرماه، سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه از ارسال این نامه به هماهنگ‌کننده اروپایی برجام پس از قطع‌نامه‌ای که در شورای حکام با پیشنهاد اروپایی‌ها مطرح شد، خبر داد. سه کشور اروپایی امضاکننده برجام در آخرین جلسه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قطع‌نامه‌ای را علیه ایران و فعالیت‌های هسته‌ای‌اش به تصویب رساندند و بار دیگر بر بازگشت ایران به اجرای کامل تعهدات خود در این توافق تأکید کردند. مقامات ایران البته در پاسخ به این اقدام، ضمن انتقاد از اقدام اروپایی‌های امضاکننده برجام تحت فشار ایالات متحده تأکید کردند بازگشت ایران به اجرای تعهدات را منوط به عمل دیگر امضاکنندگان و مشخصا سه کشور اروپایی امضاکننده به تعهداتشان خواندند و تأکید کردند در صورت عمل اروپایی‌ها به تعهدات، اقدامات ایران در کاهش تعهدات خود بازگشت‌پذیر است. عراقچی در صحبت‌های دیروزش که نوعی هشدار ملایم به نظر می‌رسید، در همین رابطه ادامه داد: «معتقدیم کاری که سه کشور اروپایی انجام دادند، به‌نوعی خلاف تعهداتشان در برجام است و این موضوع را به کمیسیون مشترک اطلاع دادیم و در کمیسیون مشترک نسبت به واکنش‌ها تصمیم‌گیری خواهد شد». معاون سیاسی وزیر امور خارجه گفت: «فعلا در مرحله اطلاع‌رسانی هستیم و این سازوکار را فعال کردیم تا کمیسیون مشترک در جریان نظرات ایران مبنی بر اینکه سه کشور اروپایی مرتکب نقض تعهدات خود در برجام شده‌اند، قرار گیرد». بوررل در واکنش به ارسال این نامه ظریف با صدور بیانیه‌ای گفته بود: «امروز نامه‌ای از وزیر خارجه ایران دریافت کردم که نگرانی‌های ایران درباره مسائل مربوط به اجرای برنامه جامع اقدام مشترک توسط فرانسه، آلمان و بریتانیا را از طریق مکانیسم حل اختلاف به کمیسیون مشترک آن‌گونه که در بند ۳۶ توافق آمده، ارجاع داده است». مسئول دیپلماسی اتحادیه اروپا افزود: «همان‌گونه که پیش‌تر گفته‌ام، مکانیسم حل اختلاف نیازمند تلاش شدید همه [طرف‌ها] با حسن نیت است. به‌عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک، از همه مشارکت‌کنندگان برجام انتظار دارم که به این روند با این روحیه و در چارچوب برجام نزدیک شوند». پیش‌تر اروپایی‌ها نیز سراغ این سازوکار رفته بودند؛ دی‌ماه گذشته، چند هفته‌ای پس از آخرین گام روند کاهش تعهدات ایران به برجام که عملا تمام تعهدات را متوقف کرد، وزرای خارجه فرانسه، بریتانیا و آلمان با صدور بیانیه‌ای مشترک از فعال‌کردن سازوکار حل اختلاف در برجام خبر دادند. در آن نامه آمده بود: «با توجه به اقدامات انجام‌شده توسط ایران، ما انتخاب دیگری به‌جز توسل به کمیسیون مشترک در چارچوب مکانیسم حل اختلاف نداریم». در آن نامه البته اروپایی‌ها تأکید کردند به کارزار فشار حداکثری علیه ایران نمی‌پیوندند تا همچنان بر فاصله مواضع خود در قبال ایران با مواضع ایالات متحده تأکید کنند. به‌تازگی و پس از ماجرای صدور قطع‌نامه نیز با فاصله یک روز، وزرای خارجه تروئیکا با بیانیه‌ای مخالفت خود را با تلاش ایالات متحده برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران اعلام کردند. لغو مرحله‌به‌مرحله تحریم‌های تسلیحاتی ایران از پاییز پیش‌رو و در نتیجه برجام کلید می‌خورد اما ایالات متحده از چندین ماه پیش به‌دنبال جلوگیری از این اتفاق است. بسیاری از تحلیلگران معتقدند چنین اقدامی البته به فروپاشی کامل برجام منجر خواهد شد. اروپایی‌ها البته پس از خروج ایالات متحده نیز تلاش کردند با اقداماتی از قبیل برپایی سازوکارهای مالی مانند اینستکس و پذیرش مسئولیت همکاری‌های هسته‌ای با ایران در حوزه‌هایی که طبق توافق بر عهده آمریکا بود، تهران را راضی نگه دارند؛ اما هم‌زمان در تلاش برای دوری از ایجاد نارضایتی در واشنگتن، عملا در هیچ‌کدام از این زمینه‌ها، عملکرد واقعی مؤثری نداشتند. رویکرد اروپا در موضع‌گیری‌های این‌چنینی پس از این‌گونه اقدامات علیه ایران این‌طور تفسیر شده است که اروپا می‌خواهد هم‌زمان ایران را در برجام نگه دارد و مانع از ضربه جدی از سوی آمریکا به برجام شود، فاصله خود را با ایالات متحده زیاد نکند و رسما در مقابل ایران نیز قرار نگیرد. برخی معتقدند این تاکتیک به‌دلیل نزدیک‌بودن انتخابات پیش‌روی ریاست‌جمهوری ایالات متحده اتخاذ شده است.
نامه ششم ایران در فعال‌کردن سازوکار حل اختلاف
برجسته‌شدن خبر ارسال این نامه و فعال‌کردن این سازوکار برای برخی این تصور را ایجاد کرد که این اولین اقدام ایران در استفاده از سازوکار حل اختلاف است اما محمدجواد ظریف در صحبت‌های پس از ارسال این نامه توضیح داد که چنین نیست. ظریف در توییتر نوشت: «جنجال تبلیغاتی را باور نکنید: با توجه به نقض برجام توسط ایالات متحده و سه کشور اروپایی (تروئیکا)، ایران دست‌کم در شش نوبت مکانیسم حل اختلاف را به جریان انداخته است: در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۶ [۲۶ آذر ۹۵] به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات متحده، در دهم می ۲۰۱۸ [۲۰ اردیبهشت ۹۷] به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات متحده، در هفدهم ژوئن ۲۰۱۸ [۲۷ خرداد ۹۷] به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات متحده، در ششم نوامبر ۲۰۱۸ [۱۵ آبان ۹۷] به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات متحده و سه کشور اروپایی، در هشتم می۲۰۱۹ [۱۸ اردیبهشت ۹۸] به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات متحده و سه کشور اروپایی، در دوم جولای ۲۰۲۰ [۱۲ تیر ۹۹] به‌دلیل نقض برجام توسط سه کشور اروپایی». ظریف در پایان این توییت نوشت: «به‌زودی همه نامه‌هایم را منتشر خواهم کرد!».
بیانیه سخنگوی وزارت خارجه
سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز در نشست خبری هفتگی خود، بیانیه‌ای را به مناسبت پنجمین سالگرد انعقاد برجام قرائت کرد. بیانیه در پنجمین سالگرد روزی که چشم‌انداز روابط و توافقات بسیار مثبت‌تر از امروز به نظر می‌رسید، در فضایی قرائت می‌شد که با خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای و فشارهایش به طرف‌های برجام، این برنامه اقدام مشترک روزهای سخت خود را می‌گذراند. در این بیانیه به روند امضا و تصویب برجام در داخل و خارج از کشور اشاره شده است که مقرر شده بود در مقابل «برخی اقدامات هسته‌ای از سوی» ایران، «رفع تحریم‌ها طبق برجام اثربخش شود که این امر در تاریخ ۲۶ دی‌ماه ۱۳۹۴ رخ داد». بیانیه ادامه می‌دهد تا پیش از شروع دولت دونالد ترامپ، با وجود برخی مشکلات و موانع، «برجام از روند اجرائی متعادلی برخوردار بود»؛ اما پس از ورود ترامپ به کاخ سفید و با خروج «یکجانبه و غیرقانونی آمریکا» از برجام «در دو مرحله تحریم‌های ثانویه» بازگشتند. سخنگوی وزارت خارجه افزود، «اجرای نامتوازن برجام» و «فشارهای ناشی از اعمال و تشدید تحریم‌های یکجانبه آمریکا و تضییقات آن… باعث شد یک سال پس از خروج آمریکا از برجام» در اردیبهشت سال گذشته، با تصمیم شورای عالی امنیت ملی روند گام‌به‌گام کاهش تعهدات کلید بخورد. سخنگوی وزارت خارجه در ادامه این بیانیه به «بی‌عملی کشورهای اروپایی عضو برجام» اشاره کرد و گفت به‌دنبال آن «گام دوم در تاریخ ۱۶ تیر ماه ۱۳۹۸ برداشته شد. سپس گام سوم در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۳۹۸، گام چهارم در تاریخ ۱۵ آبان ۱۳۹۸ و نهایتا گام پنجم و نهایی در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۹۸ (۵ ژانویه ۲۰۲۰) اتخاذ گردید. براساس گام پنجم و نهایی توقف اجرای داوطلبانه تعهدات هسته‌ای، جمهوری اسلامی ایران آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار گذاشت. به‌این‌ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی… مواجه نیست… لازم به ذکر است در همین حال همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طبق تعهدات پادمانی و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی کماکان ادامه دارد». در ادامه با اشاره به تلاش‌های دولت ترامپ در نابودکردن برجام و اخلال در قطع‌نامه ۲۲۳۱ سازمان ملل که توافق هسته‌ای ایران را به تصویب شورای امنیت رساند، تأکید می‌شود که رئیس‌جمهور ایران «هشدارهای لازم را به کشورهای باقی‌مانده در برجام و به جامعه بین‌المللی داده است که در صورت عدم انتفاع ایران از برجام، واکنش ایران قاطع خواهد بود. وزیر محترم امور خارجه نیز طی مکاتباتی با دبیر کل سازمان ملل متحد و هماهنگ‌کننده اروپایی برجام، مواضع جمهوری اسلامی ایران را رسما اعلام نموده‌اند». تأکید ایران در این زمینه در شرایط فعلی از دید بسیاری ناظر به همان موضوع رفع تحریم تسلیحاتی در مهرماه است که دست بر قضا در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده رخ می‌دهد. از طرفی این باعث شده است تا دولت آمریکا سعی کند در این زمینه و در آستانه انتخابات بتواند مدعی پیروزی سیاسی شود، اما از سوی دیگر، بسیاری از بازیگران و ناظران صحنه، این مقطع را آخرین محک بقای توافقی می‌دانند که جو بایدن، رقیب ترامپ، وعده بازگشت به آن را داده است و البته برایان هوک، مشاور ارشد وزیر خارجه آمریکا نیز تأکید کرده توافقی برای بازگشت بایدن به آن بر جا نخواهد ماند. سه ماه پیش‌رو، ماه‌های تعیین‌تکلیف حیات توافقی هستند که ممکن است ابتدای زمستان امسال و با ورود یک رئیس‌جمهور دیگر به کاخ سفید، مبنای حل‌وفصل چالش‌های متعدد بین ایران و غرب شود.
شرق