با تغییر فصل‌ها فعالیت کارگران فصلی و معیشت آنها هم متحول می‌شود. برخی از آنها در زمستان و برخی در تابستان کار‌هایشان رونق می‌گیرد. اگر برای کارگران ساختمانی و کشاورزان، تابستان‌ها زمان کسب روزی است، صیادان شمال کشور از آغاز پاییز تورهای خود را به دریا می‌اندازند. کارگران فصلی تنها ۳، ۶ تا ۸ ماه از سال مشغول به کار هستند و در باقی سال بیکار هستند یا روی به کارهای دیگری می‌آورند. این امر لطمات جبران ناپذیری را به سفره‌های کوچک آنها وارد می‌کند. به کارگران فصلی در زمان شاغل بودن، کارگر روزمزد یا پاره‌وقت هم گفته می‌شود.
به گزارش ایلنا، با اینکه به صورت رسمی آماری از تعداد کارگران فصلی در کشور وجود ندارد؛ اما حداقل می‌توان از این مطمئن بود که گسترده جغرافیایی حضور آنها وسیع و براساس طبیعت و بافت اقتصادی هر منطقه از کشور متفاوت است. برای نمونه در استان خوزستان باتوجه به وجود مزارع نیشکر، کار فصلی همچون نی‌بری در پاییز و اوایل تابستان رونق دارد. در استان کردستان و استان‌هایی که زمستان‌های سخت دارند نیز مشاغل ساختمانی فقط در بهار و تابستان رونق دارد. در مناطق مهاجرنشین همچون شهرستان قرچک در استان تهران، در تابستان‌ها کار در کوره‌های آجرپزی رونق دارد که اتفاقا کارگران شاغل در آنها از محروم‌ترین اقشار جامعه هستند که معمولا پس از پایان فصل کار، به شهرها و روستاهای خود در نواحی مختلف کشور بازمی‌گردند. در شمال و جنوب کشور هم دریا خوان نعمت خود را برای صیادان در فصل‌هایی همچون بهار و تابستان که آبزیان بیشتر هستند، گسترده است.
جدای از روزمزد بودن و مصائب معیشتی ناشی از ماهیت این مشاغل، می‌توان روی این نکته هم تاکید کرد که غالب کارگران فصلی باتوجه به نداشتن کارفرمای مشخص، از قراردادهای کار بی‌بهره هستند و توافق آنها با کارفرمای موقتشان، فقط می‌تواند به صورت شفاهی باشد که این یعنی امنیت شغلی آنها در حد صفر است و کارفرما می‌تواند در ایام کار، هر زمان که مطلوبش باشد، عذر کارگر را بخواهد.
برای فصلی‌ها از مزایای مزدی خبری نیست
قاعدتا در این شرایط از اضافه حقوق، پاداش، سنوات، عیدی، حق اولاد، حق مسکن، خواربار و حقوق قانونی دیگر هم خبری نخواهد بود؛ به اضافه اینکه نظام حمایت‌های بیمه‌ای هم برای این دسته از کارگران به درستی تعریف نشده تا بتوانند از مزایای بازنشستگی و مستمری از کار افتادگی بهره‌مند شوند.
حتی کارگرانی که برای مثال خود را از طریق سازمان تامین اجتماعی بیمه اختیاری کرده‌اند، تنها می‌توانند در فصولی که کار می‌کنند و درآمدی دارند، حق بیمه بپردازند. این امر موجب می‌شود در سابقه بیمه آنها فاصله بیفتد و از روی ناچاری برای بازنشستگی بجای ۳۰ سال ۳۵ سال و یا حتی خیلی بیشتر بیمه‌پردازی داشته باشند.
از سویی کارگران فصلی به این دلیل که کارفرمای معینی ندارند و خود را به صورت اختیاری بیمه کرده‌اند، نمی‌توانند از مزایای مقرری بیکاری بهره‌مند شوند. در عین حال با اینکه کارگران فصلی در فصول گرم و سرد سال و در فضای باز، در شرایط طاقت فرسا، کارگران ساختمانی (کار در ارتفاع)، کارگران کوره پزخانه (تماس با حرارت مستمر کوره در تابستان)، کارگرانی نی‌بر خوزستان (کار در مزارع با رطوبت هوای ۹۰ درصد) و صیاددان (طوفان و خطر غرق شدن) کار می‌کنند تا امروز کار‌هایشان در ردیف مشاغل سخت و زیان‌آور قرار نگرفته است تا به این اعتبار حداقل بتوانند زود‌تر از موعد بازنشسته شوند.
کارگران ساختمانی؛ بی‌نصیب از حمایت‌های اجتماعی
«میکائیل صدیقی» رئیس انجمن صنفی کارگران ساختمانی مریوان و سروآباد با بیان اینکه کار ساختمانی به گونه‌ای است که در همه جای کشور به ویژه در فصل تابستان، به کارگران ساختمانی نیاز مبرم وجود دارد، می‌گوید: البته رکود اقتصادی و بی‌برنامگی مسئولان، صنعت ساختمان را به ویژه در فصل زمستان از رونق انداخته است؛ اما به هر روی کارگران ساختمانی در همه جای کشور حضور دارند.
وی تاکید دارد که در استان کردستان و استان‌های همجوار همچون کرمانشاه، کارگران ساختمانی به علت رکود در این صنعت، به صورت گسترده بیکار هستند و البته نه درآمد مناسبی دارند و نه همه آنها تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی هستند.
مشاور عالی کانون کشوری کارگران ساختمانی با بیان اینکه نرخ روزانه دستمزدهای کارگران در قالب پیمان‌های دست جمعی کار تعیین می‌شود، گفت: نرخ دستمزد‌ها در همه جای کشور ثابت است. برای نمونه در سال ۹۶ دستمزد روزانه کارگر درجه سه، درجه دو و درجه یک به ترتیب ۳۷۲۰۰۰ریال، ۴۰۳۰۰۰ ریال و ۴۳۴۰۰۰ ریال است. البته همانطور که گفتم به همین آسانی‌ها امکان کار پیدا کردن برای کارگران ساختمانی وجود ندارد.
صدیقی تاکید دارد که این امر موجب گرایش کارگران فصلی ساختمان به کارسختی مثل کولبری در مناطق غربی کشور شده است: با اینکه کولبری کار طاقت‌فرسایی است و احتمال وقوع هر حادثه‌ای برای کولبر وجود دارد، کارگر ساختمانی با عمری تجربه کار، ناچار به انجام کولبری و زدن به دل سرما و گرمای کوهستان است که ممکن است زنده هم به خانه برنگردد.
رئیس انجمن صنفی کارگران ساختمانی مریوان و سروآباد، دستفروشی را هم از دیگر گزینه‌هایی دانست که کارگر ساختمانی فصلی یا استادکارهای بیکار شده به سراغ آن می‌روند: استادکاری را می‌شناسم که با عمری تجربه به علت اینکه کار دیگری پیدا نکرده بود، وانتی خرید و با آن میوه می‌فروخت. این یعنی عمر یک انسان را بر فنا دادن. پرسش این است که چرا یک استادکار ساختمانی باید از روی ناچاری دست به این کار بزند و رنج برخورد ماموران شهرداری را با خود به تن بخرد؟
این فعال صنفی کارگران ساختمانی درباره انتقاد‌ها به بیمه نشدن هزاران کارگران ساختمانی در استان کردستان و در سطح کشور گفت: در استان کردستان برای ۷۰ هزار نفر کارت مهارت فنی صادر شده است که از این تعداد ۳۴ تا ۳۵ هزار نفر بیمه دارند؛ این در شرایطی است که سازمان تامین اجتماعی وعده داده بود که تمامی افرادی که داری کارت مهارت فنی هستند باید از طریق سامانه پیش‌بینی شده بیمه شوند. در کل کشور هم مطابق آمار سازمان فنی و حرفه‌ای، ۱ میلیون و ۴۰۰ تا ۱ میلیون و ۵۰۰ هزار کارت مهارت فنی صادر شده؛ اما سازمان تامین اجتماعی اعلام کرده که در چارچوب حذف قانون سهمیه‌بندی کارگران ساختمانی، یک میلیون نفر از آنها را بیمه کرده است.
مشاور عالی کانون کشوری کارگران ساختمانی افزود: حتی اگر آمار بیمه‌شدگان کشوری را درست بپنداریم، بازهم ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار کارگر ساختمانی بیمه نشده داریم که بدین ترتیب از مزایای بازنشستگی، غرامت ایام بیکاری و… محروم هستند. این به هیچ وجه شایسته قشر زحمتکشی که رنج بیکاری را به علت سو مدیریت‌ها تحمل می‌کند، نیست.
صدیقی البته تاکید می‌کند که در صورتی که کارگر ساختمانی به علت بیکاریِ فصلی به سراغ کار دیگر همچون دستفروشی برود، بیمه وی قطع می‌شود که این گلایه کارگران ساختمانی هم باید مورد توجه قرار گیرد.
کارگران کوره‌پزخانه‌ها بیکار شده‌اند
کارگران کوره‌پزخانه‌ها هم دسته دوم کارگران فصلی هستند که همانند کارگران ساختمانی مورد بی‌مهری قرار گرفته‌اند. دراین‌باره «جعفر معصومی اصل» عضو انجمن صنفی کارگران کوره‌پزخانه‌ها، گفت: کارگران کوره‌پزخانه‌ها از محروم‌ترین اقشار کارگری جامعه هستند که به صورت کامل فراموش شده‌اند. اکثر کارگران فصلی این صنف مهاجرینی هستند که از استان‌های دیگر به شهرستان قرچک و مناطق مهاجرنشین اطراف تهران (یافت‌آباد، شمس‌آباد، خاتون‌آباد، محمودآباد، مائده‌آباد، اسماعیل‌آباد) می‌آیند.
وی درباره این پرسش که درآمد کارگران کوره‌پزخانه‌ها چقدر است، می‌گوید: حداقل مزد مصوب شورای عالی کار به این کارگران پرداخت می‌شود. حالا ممکن است که مزایای مزدی به صورت کامل پرداخت نشود؛ ضمن اینکه این کارگران بیشتر از هشت ساعت از روز کار می‌کنند که این هم جای گلایه دارد. البته باید توجه داشته باشیم که کارفرمایان این صنف ترجیح می‌دهند که بجای کارگر ایرانی از کارگران مهاجر استفاده کنند تا مجبور نباشند حداقل مزد را به آنها پرداخت کنند.
معصومی‌اصل با تاکید بر اینکه فصل بیکاری کارگران کوره‌پزخانه‌ها زمستان است، گفت: وقتی فصل زمستان می‌رسد کارگران این صنف باید دنبال کار دیگری بگردند؛ البته اگر کار دیگری پیدا کنند؛ چراکه بیشتر آنها کاری جز اشتغال در کوره‌پزخانه بلد نیستند و سن بالایی هم دارند که در این شرایط هیچ کارفرمایی به آنها کاری نمی‌دهد.
عضو انجمن صنفی کارگران کوره‌پزخانه‌ها با تاکید بر اینکه اکثر کارگران کوره‌پزخانه‌ها بیمه نیستند، گفت: کارفرمایان آنها را سال‌ها بیمه نکرده‌اند حتی اگر بیمه هم شده باشند سابقه بیمه‌پردازی اندکی دارند. برای نمونه کارگرانی را می‌توانم معرفی کنم که با ۵۰ سال کار، یک سال هم سابقه بیمه ندارد. حتی کارفرمایانی وجود دارند که حق بیمه را از مزد کارگر کم می‌کردند، اما آن را به حساب تامین اجتماعی واریز نمی‌کردند که البته با انجام نشدن بازرسی‌های بیمه‌ای این تخلفات از چشم‌ها پوشیده ماند و به کارگران کوره‌پزخانه‌ها ظلم شد.
نی‌بری جز مشاغل سخت نیست
کارگران نی‌بر هم ازجمله کارگران فصلی هستند که در مزارع نیشکر در استان خوزستان کار می‌کنند. پراکندگی مزارع نیشکر که این کارگران روی آن کار می‌کنند، در کل کشور محدود به مناطق شمالی استان خوزستان و مناطق جنوبی این استان می‌شود.
«فریدون نیکوفر» فعال صنفی کارگران مجتمع نیشکر هفت تپه تعداد آنها را بیش از ۳۰۰ نفر اعلام می‌کند و می‌گوید که آنها در شرکت‌های «طرح توسعه»، «میان آب»، «هفت تپه» و «کارون» کار می‌کنند: میان‌آب، هفت تپه و کارون در شمال استان خوزستان (منطقه اندیمشک) و طرح توسعه (مابین اهواز، آبادان و خرمشهر) قرار دارد. کارگران فصلی که در مزارع نیشکر متعلق به این شرکت‌ها کار می‌کنند، عموما از شهرستان شوش و مناطق اطراف آن و استان‌های همجوار به آنجا می‌آیند.
به گفته این فعال صنفی کارگران مجتمع نیشکر هفت تپه، کار این کارگران از آبان ماه آغاز می‌شود و تا اردیبهشت ماه ادامه دارد.
وی ادامه می‌دهد: این کارگران در این مدت حداقل مزد را می‌گیرند و از پوشش بیمه تامین اجتماعی برخودار می‌شوند. با این حال آنها در چند ماه گذشته از بابت واریز نشدن حق بیمه‌ها به حساب سازمان تامین اجتماعی علیرغم کسر از مزد گلایه دارند. همچنین به تاخیر افتادن پرداخت دستمزد‌ها و نامعلوم بودن پرداخت حق بهره‌برداری هم مورد اعتراض کارگران نی‌بر قرار گرفته است.
نیکوفر با اشاره به بیکاری کارگران نی‌بر مزارع نیشکر خوزستان از ابتدای اردیبهشت تا ابتدای آبان ادامه داد: کارگران نی‌بر عملا در این ۶ ماه کار دیگری ندارند؛ چراکه اگر در روستاهایی که از آنها می‌آیند کاری یافت می‌شد، رنج سفر با موتور و وسیله‌های دیگر را به خود نمی‌دادند تا از روستاهای خود برای یافتن یک کار با درآمد نه چندان بالا به مزارع نیشکر این چهار شرکت بیایند.
این فعال صنفی کارگران مجمتع نیشکر هفت تپه در ادامه با تاکید بر اینکه شغل نی‌بر‌ها جزء مشاغل سخت نیست، گفت: به جرات می‌توانم بگویم که هرکسی نمی‌تواند که با داس و با یک ضربه نی‌ها را قطع کند؛ چراکه به ضربات قدرتمند و سهمگینی برای این کار احتیاج است که هرکسی توان وارد کردن آن را ندارد. به این‌ها اضافه کنید که کارگران نی‌بر در رطوبت بالای ۹۰ درصد خوزستان کار می‌کنند. با همه این‌ها کار‌هایشان در ردیف مشاغل سخت قرار ندارد.
صید یک روز خوب است، یک روز بعد
کار صیادی هم از لحاظ سختی دستکمی از کار نی‌بری ندارد و کارگران فصلی شاغل درآن باید امواج دریا و سایر خطرات مشابه ناشی از آن را به جان بخرند. آنهم در شرایطی که همیشه هم دریا مناسب صید نیست. آب‌های خلیج فارس در بهار و تابستان مناسب صید است.
«محمد امیری» فعال کارگران صیاد دراین‌باره می‌گوید: ممکن است صید یک روز خوب باشد و مثلا صیاد بتواند به ارزش ۱ میلیون تا ۷ میلیون تومان ماهی صید کند. با این حال اوقاتی هم هست که صیاددان با یک لنج یک هفته به دریا می‌روند و هیچ چیزی نمی‌توانند صید کنند و این موجب سرخوردگی آنها از کار در دریا و مواجه با خطرات آن می‌شود.
وی افزود: کارگران فصلی صیاد در جنوب ایران در بوشهر، هرمزگان، بندر عباس و سایر شهرها کار می‌کنند. عموم آنها در استخدام یک کارفرما هستند که لنج یا کشتی متعلق به آنهاست. هر میزان از صید که انجام می‌شود، نصف آن متعلق به کارفرماست. در ضمن کارفرما با در نظر گرفتن قانون بیمه صیادان که در سال ۷۴ تصویب شد، باید کارگران لنج خود را به شیلات معرفی کند تا از طریق شیلات فهرست اسامی و مشخصات آنها برای بیمه شدن به سازمان تامین اجتماعی ارسال شود.
امیری با تاکید بر اینکه نامناسب بودن صید با کمبود بارش باران و کم‌یاب شدن ماهی «شوریده» که کیفیت ممتاز دارد، درآمد صیادان را کاهش داده است، افزود: وقتی بارش باران کم می‌شود، صیادانی که کار دیگری مثل بنایی بلد هستند، به سراغ آن کار می‌روند.
این فعال کارگران صیاد در انتها تاکید دارد که سازمان تامین اجتماعی باید مشاغل کارگران صیاد را در ردیف مشاغل سخت قرار دهد، تا آنها برای کار در دریا انگیزه کافی داشته باشند.
حمایت‌های ناچندان پررنگ قانونی از کارگران فصلی
حمایت از کارگران فصلی در قانون کار ایران چندان پررنگ نیست و اساسا اسمی از آنها هم برده نشده و صرف در ماده ۳۹ ذیل عنوان کارگران نیمه وقت به حقوق مزدی آنها اشاره شده است. براساس ماده ۳۹ قانون کار، مزد و مزایای کارگرانی که به صورت نیمه‌وقت و یا کمتر از ساعات قانونی تعیین شده به کار اشتغال دارند به نسبت ساعات کار انجام یافته محاسبه و پرداخت می‌شود که عیدی و پاداش نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.
با این حال به غیر از این مورد، ضمانت محکم‌تر دیگری برای صیانت از حقوق آنها در زمینه امنیت شغلی، حمایت‌های رفاهی و حق تشکل یابی دیده نمی‌شود. این امر به راحتی آنها را در مقابل کارفرمایان و صاحبان کسب و کار و سرمایه، بی‌دفاع و آسیب‌پذیر می‌کند.