روزنامهنگار سابق، شهردار پیشین و تاریخ‌نگار بریتانیایی امروز در کسوت وزیر امور خارجه انگلستان به تهران سفر می‌کند. بوریس جانسون اگرچه با موهای زرد پریشانش شباهت مثال‌زدنی با دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریكا دارد اما در سیاست، عاقلانه‌تر از او رفتار می‌کند.
این سفر یکی از معدود سفرهای وزیر خارجه انگلیس به تهران است که ناگفته پیداست اصلی‌ترین موضوع مورد بررسی آن، پرونده نازنین زاغری، شهروند دوتابعیتی ایرانی- بریتانیایی محبوس در ایران است. پرونده این روزنامهنگار همکار با مؤسسه رویترز اخیرا به دفعات خبرساز شده و سخنگوی دستگاه قضا در مورد پرونده او گفته «این فرد برایش حکمی صادر و قطعی شده و در حال تحمل کیفر است». همچنین برخی رسانه‌های غربی این سفر و رایزنی برای آزادی نازنین زاغری و بازپرداخت «بدهی ۴۵۰میلیون پوندی بریتانیا به ایران» را مرتبط می‌دانند که پیش‌تر سفیر ایران در انگلیس توضیح داده بود که بازپرداخت این مبلغ بعد از دو دهه دعوای حقوقی و به دنبال یک قرارداد نظامی بین ایران و انگلیس از دوران شاه انجام می‌شود.چندی‌پیش ظریف و جانسون نیز در مورد پرونده زاغری با هم تلفنی صحبت کردند. ظریف با تأکید بر تفکیک قوا در ایران توضیح داده که به دلیل مسائل اخلاقی و انسان‌دوستانه نگرانی دولت انگلیس را به اطلاع مقامات قضائی ایران می‌رساند. جانسون در حالی در مورد این دوتابعیتی مذاکره می‌کند که خودش تا یک سال پیش تابعیت دوگانه بریتانیا و آمریكا داشت. سخنگوی وزارت خارجه ایران توضیح داده که «در این سفر آخرین وضعیت روابط دوجانبه به‌خصوص در حوزه همکاری‌های عالی اقتصادی دو کشور، گسترش روابط تجاری، مسائل منطقه‌ای و تحولات بین‌المللی مورد گفتوگو و تبادل نظر قرار خواهد گرفت». روزنامه انگلیسی گاردین هدف این سفر را گفتوگو درباره حوزه بانکی و وضعیت جدید روابط دو کشور دانسته است.
قرار است جانسون در تهران با همتای ایرانی‌اش و دریابان علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و برخی دیگر از مقامات ارشد کشور دیدار و گفتوگو کند. این سفر در ١٤ سال گذشته سومین حضور وزیر خارجه انگلیس در ایران است.
حافظان برجام
بوریس جانسون و البته دولت متبوعش در بریتانیا حافظ برجام شناخته می‌شوند. ترزا می، نخست‌وزیر این کشور بارها در گفتوگو با دونالد ترامپ و بنیامین نتانیاهو از کارآمدی برجام و پایبندی این کشور به این توافق سخن گفته است. همان‌طور که ماه گذشته جانسون به‌عنوان یکی از وزرای اروپایی برای متقاعدکردن نمایندگان کنگره آمریكا به واشنگتن سفر کرد تا در مورد منافع برجام و پایبندی به آن رایزنی كند.
این در حالی است که مقامات ارشد اروپایی در حال تلاش برای حفظ برجام هستند؛ از جمله فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که او نیز در همین زمینه به واشنگتن سفر کرد. اما دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریكا موضوع برجام را به کنگره واگذار کرده تا در این مورد تصمیم‌گیری کند. او گفته نمایندگان با افزودن تبصره‌ای به این توافق، نواقص آن را رفع کنند اما این درخواست ترامپ از سوی دیگر شرکای برجام با مخالفت مواجه شده است. در حالی که این توافق غیر از آمریكا شش شریک دیگر از جمله ایران، آلمان، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین و البته اتحادیه اروپا هم دارد که هیچ کشوری نمی‌تواند بدون دیگران در این توافق تغییری ایجاد کند، کنگره باید به‌زودی در این مورد تصمیم بگیرد. اینها در حالی است که برجام یکی از موضوعات رایزنی جانسون در تهران نیز خواهد بود. جانسون همچنین قرار است به دو کشور دیگر در خاورمیانه نیز سفر کند.
٣ دهه فراز و فرود
ایران و بریتانیا، حتی بیش از ایران و آمریكا تجربه فراز و فرود دارند. در سه دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، سه بار رابطه دو کشور قطع و بعد از مدتی از سر گرفته شده است. حتی در آخرین دور قطع رابطه که بعد از اشغال سفارت در دولت محمود احمدی‌نژاد رخ داد، مجلس شورای اسلامی با تصویب طرحی، وزارت امور خارجه را موظف به کاهش سطح روابط با انگلیس از سفیر به کاردار کرد (ششم آذر ٩٠). اگرچه مجلس به دنبال تحریم بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از سوی انگلیس این مصوبه را گذراند اما همان مصوبه آتش برخی را آن‌چنان شعله‌ور کرد که اقدام به اشغال سفارت بریتانیا در خیابان فردوسی تهران کردند. این آخرین نوبت از قطع رابطه دو کشور بود که در تمام دولت یازدهم، گام‌به‌گام به سطحی رسید که اکنون وزیر خارجه این کشور راهی تهران می‌شود.
از ملاقات وزرای خارجه دو کشور در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در سال ٩٢ تا مذاکرات دوجانبه در حاشیه مذاکرات هسته‌ای و نهایتا اعزام کاردار غیرمقیم آغاز شد و به کاردار مقیم و بعد تبادل سفیر رسید. البته این فرایند حدود چهار سال به طول انجامید و گام به گام انجام شد تا فیلیپ هاموند وزیر خارجه پیشین انگلیس اواخر تابستان ٩٤ و دو ماه بعد از دستیابی به توافق هسته‌ای در سفر به تهران، قفل چهارساله سفارت انگلیس در ایران را باز کرد.
سفارت در معرض خطر
ماجرای سفارت انگلیس در ایران سابقه مفصلی دارد. نخستین‌بار پس از تسخیر سفارت آمریكا بود که عده‌ای به سفارت انگلیس در تهران حمله و برای ساعاتی آن را اشغال کردند که البته با دخالت فوری مأموران، اشغال‌کنندگان به بیرون رانده شدند و غائله با هزینه‌ای به‌مراتب کمتر از نمونه آمریكایی‌اش در همان روز خاتمه یافت. اما دولت انگلیس پس از مدت کوتاهی به دلیل نبود امنیت، سفارت خود را به صورت رسمی تعطیل كرد و سفارت سوئد حفاظت منافع این کشور را برعهده گرفت.
دهم اردیبهشت ١٣٥٩، سفارت ایران در محله «کنزینگتون» لندن هدف حمله شش‌نفر از اعضای یک گروه جدایی‌طلب در خوزستان قرار گرفت که با حمله به سفارت ایران و گروگان‌گرفتن دیپلمات‌ها و کارکنان و مراجعان، بحران شش‌روزه‌ای را آغاز کردند که در نهایت با کشته‌شدن پنج تروریست و شهادت دو دیپلمات ایرانی به پایان رسید. عملکرد نیروهای نظامی و انتظامی انگلیس در طول این شش‌روز، همواره مورد انتقاد طرف ایرانی بوده و تهران، لندن را به اهمال در این ماجرا متهم می‌کند.
در طول سال‌های جنگ تحمیلی نیز تیرگی روابط ادامه داشت و سفارت انگلیس همچنان بسته بود تا اینکه پس از پایان جنگ در آبان ١٣٦٧ در پی ملاقات «علی‌اکبر ولایتی» و «جفری هاو»، وزرای خارجه وقت ایران و انگلیس، تصمیم بر آن شد تا روابط از سر گرفته شود، اما این روابط، پایدار نبود و زمستان همان سال در پی فتوای امام‌خمینی(ره) در مورد «سلمان رشدی»، نویسنده کتاب موهن «آیات شیطانی»، روابط تهران و لندن بار دیگر قطع شد. چند ماه بعد، در شهریور ١٣٦٨ دو طرف تصمیم گرفتند تا «چینی شکسته» روابط دو طرف با ردوبدل‌کردن کاردار بین دو پایتخت، «بند زده» شود. این سطح از روابط حدودا تا یک سال پس از روی‌کارآمدن دولت «محمد خاتمی» در ایران ادامه داشت و در نیمه‌های سال ١٣٧٧ بود که سیاست‌های تنش‌زدایی دولت اصلاحات، منجر به ارتقای سطح روابط تهران و لندن از کاردار به سفیر شد.
در نخستین ماه از سال ٢٠٠٠ میلادی، «کمال خرازی»، وزیر خارجه وقت ایران، برای ملاقات با مقامات لندن، راهی انگلستان شد. یک سال پس از سفر خرازی، «جک استراو»، وزیر خارجه وقت انگلیس، نیز به تهران آمد. او نخستین وزیر خارجه انگلیس پس از انقلاب بود که به تهران سفر می‌کرد. استراو چندین‌بار در قامت وزیر خارجه به تهران آمد. سفرهایش به تهران بهانه‌های متفاوتی داشت. جنگ افغانستان و مذاکرات هسته‌ای در کنار بهبود روابط از مهم‌ترین دلایل سفرهای جک استراو بود. رفت‌وآمدهای مکرر استراو به تهران و روابط خوبش با ایران منجر شد تا دیپلمات‌های اروپایی و انگلیسی به او لقب «جک تهرانی» بدهند. او در سال‌های گذشته نیز به‌عنوان نماینده مجلس بریتانیا به تهران سفر کرد و یک‌بار هم به‌عنوان یک گردشگر عادی.
اما اکنون پرونده نازنین زاغری تنها موضوع مشترک حقوقی دو کشور نیست؛ پیش از این و در نوروز ١٣٨٦ بود که مرزبانی دریایی ایران ١٥ ملوان انگلیسی را به اتهام «تجاوز به آب‌های سرزمینی ایران» بازداشت کرد. درحالی‌که نزدیک بود ماجرا به شورای امنیت و قطع‌نامه علیه ایران منجر شود، ١٢روز پس از بازداشت ملوانان، «محمود احمدی‌نژاد» در کنفرانس خبری‌اش در نیمه فروردین ١٣٨٦، ضمن اعلام آزادی این نظامیان، برای بازگشت آنها به لندن، دستور صدور بلیت هواپیما را به هواپیمایی جمهوری اسلامی (هما) صادر کرد، ولی آنها ترجیح دادند با خط هواپیمایی انگلیس (بریتیش ایرویز) راهی خانه شوند، هرچند فردای اعلام آزادی ملوانان، «کت‌وشلوار»به‌تن و با دستانی پر از «پسته»، «گز»، «صنایع‌دستی» و… تهران را به مقصد لندن ترک کردند. سال ٩٠ ماجرای قطع درختان باغ قلهک نیز موضوع چالشی دیگری در رابطه دو کشور بود. این ماجرای کج‌دارومریز تا سال ٩٢ و دیدار رئیس‌جمهوری ایران و وزیر خارجه انگلیس در نیویورک ادامه یافت.
واردات و صادرات تحت‌تأثیر تحریم
براساس آمارهای منتشره از سوی یورو استات، واردات انگلیس از ایران در سال ۲۰۱۱ بالغ بر ۴۲۰میلیون یورو بوده است. این رقم در سال‌های تشدید تحریم‌ها کاهش یافته و در سال ۲۰۱۴ به ۳۹میلیون یورو رسید. صادرات انگلیس به ایران نیز پیش از تشدید تحریم‌ها در سال ۲۰۱۱ بالغ بر ۲۰۳میلیون یورو بوده است. این رقم در سال‌های بعد کاهش یافت و در سال ۲۰۱۴ به ۱۱۳میلیون یورو رسید.
رئیس فعلی اتاق بازرگانی انگلیس و وزیر دارایی پیشین این کشور اعلام کرد روابط تجاری انگلیس و ایران پس از اجرائی‌شدن برجام، ۴۰ درصد افزایش داشته و سطح واردات بریتانیا از ایران نیز به میزان قابل‌توجهی بالا رفته است.
شرق