شمخانی :جدایی اقلیم به مفهوم پایان همه توافق‌ها با ایران خواهد بود
ز زماني كه مسعود بارزاني، رييس اقليم كردستان عراق اعلام كرد كه قصد دارد يك همه‌پرسي در اين منطقه براي استقلال كردستان برگزار كند، دولت مركزي عراق و همسايگان اقليم، ايران و تركيه به‌شدت به اين تصميم اعتراض كرده‌اند. خرداد ماه امسال، مسعود بارزاني تاريخ ٢٥ سپتامبر (دوشنبه هفته آينده) را در جلسه‌اي با احزاب ديگر كردستان براي برگزاري اين همه‌پرسي نهايي كرد. هر چند يك هفته بيشتر به برگزاري همه‌پرسي باقي نمانده است، اما ناظم دباغ، نماينده حكومت اقليم كردستان عراق در تهران مي‌گويد كه همچنان احتمال تعويق برگزاري اين همه‌پرسي وجود دارد. دباغ مي‌گويد كه دولت اقليم در حال بررسي پيشنهاد‌هايي است كه از سوي تركيه و قدرت‌هاي غربي ارسال شده است و در صورتي كه احساس كند تضمين‌هاي لازم در اين پيشنهادها براي تامين حقوق كردها وجود دارد، از برگزاري همه‌پرسي در شرايط كنوني صرف نظر خواهد كرد.
ناظم دباغ در عين حال معتقد است كه مساله اصلي كه باعث تصميم اقليم براي برگزاري همه‌پرسي شده است، نه اختلاف با تهران و آنكارا، بلكه بي‌اعتمادي ميان اربيل و بغداد است. دباغ مي‌گويد كه قطعا دولت اقليم در صورت برگزاري همه‌پرسي براي قانع كردن تهران و آنكارا برنامه‌هايي را دارد. دباغ در عين حال در مورد مناطقي كه طي سه سال گذشته در جنگ با داعش توسط نيروهاي پيشمرگ آزاد شده است، مي‌گويد كه اين مناطق قطعا از سوي دولت اقليم به عنوان بخش‌هايي از خاك اقليم محسوب مي‌شوند، اما اگر دولت مركزي قصد برگزاري همه‌پرسي در مورد سرنوشت آنها را داشته باشد دولت اقليم كردستان جلوي برگزاري همه‌پرسي را نخواهد گرفت.
دباغ معتقد است كه برگزاري اين همه‌پرسي يك رفتار نمادين نيست و دولت اقليم براي اجراي نتيجه همه‌پرسي برنامه‌هايي دارد، هر چند اعلام استقلال كردستان ممكن است يك ماه، يك سال، دو سال يا بيشتر طول بكشد. او در عين حال توضيح مي‌دهد كه اگر دولت مركزي عراق اراده‌اي از خود براي حل مساله كردستان نشان مي‌داد، ممكن بود اصولا مساله برگزاري همه‌پرسي مطرح نشود. متن كامل گفت‌وگوي روزنامه اعتماد با ناظم دباغ، نماينده حكومت اقليم كردستان عراق در تهران به شرح زير است:
هفته آينده قرار است كه دولت اقليم كردستان، همه پرسي استقلال كردستان را برگزار كند، به اعتقاد شما با وجود همه مخالفت‌هايي كه از سوي كشورهاي همسايه، دولت مركزي عراق و ديگر قدرت‌هاي جهاني بيان شده است، آيا اين همه‌پرسي در موعد اعلام‌شده برگزار خواهد شد؟
به نظر من تا اين لحظه رياست اقليم كردستان و گروه‌هاي مختلف سياسي اصرار دارند كه راي‌گيري در تاريخ وعده‌داده‌شده برگزار شود. اما همچنان اين احتمال وجود دارد كه اين همه‌پرسي به تعويق بيفتد. اين به پيشنهادهاي جايگزيني كه از سوي كشورهاي مختلف مي‌شود بسيار بستگي دارد. نكات مختلفي از سوي دوستان‌مان ايران، تركيه، بريتانيا، فرانسه، ايالات متحده امريكا و سازمان ملل متحد تاكنون در مذاكره با مقامات اقليم كردستان مطرح شده است، اين پيشنهادها تا حدي قابل بررسي هستند. شوراي رهبري احزاب كردستان عراق در حال رايزني و مشورت در مورد اين پيشنهادها هستند، اگر به اين نتيجه برسيم كه اين پيشنهادات به مثابه ضمانت قوي قابل پذيرش باشد، احتمال عقب افتادن برگزاري همه‌پرسي وجود دارد. به نظر من همچنان زود است كه نظر بدهيم پيشنهادهاي كشورهاي مختلف قبول مي‌شود يا نه، اما به نظر من قابل بررسي است.
آقاي دباغ، اگر اين همه‌پرسي برگزار شود برنامه دولت اقليم كردستان براي اجراي نتيجه آن چيست؟ آيا اين همه‌پرسي يك اقدام نمادين است يا دولت اقليم كردستان برنامه عملي براي بعد از برگزاري همه‌پرسي دارد؟
بله، به نظر من اجراي همه‌پرسي به اين معني نيست كه فقط يك همه‌پرسي برگزار شود، اين نيست كه نتيجه مثبت بگيريم و فرداي همه‌پرسي همه‌چيز تمام شود. اقليم كردستان در نظر دارد كه بايد مرحله بعد از برگزاري همه‌پرسي مذاكرات و توافق‌هايي باشد كه بين اقليم كردستان و دولت مركزي بغداد و كشورهاي همسايه انجام مي‌شود. اين پروسه ممكن است خيلي طولاني باشد، يك ماه، يك سال، دوسال يا بيشتر. قطعا برنامه بعد از همه‌پرسي از سوي دولت اقليم كردستان عراق پيش‌بيني شده است و در نظر دارند كه بعد از برگزاري همه‌پرسي، مذاكرات ديپلماتيك براي اجراي نتيجه آن را برگزار كنند.
اصل برگزاري همه‌پرسي با مخالفت ايران و تركيه به عنوان قدرتمندترين همسايه‌هاي اقليم كردستان و همچنين دولت مركزي عراق و حتي ايالات متحده امريكا مواجه شده است. فكر نمي‌كنيد اصرار بر برگزاري همه‌پرسي در شرايط حاضر باعث شود دوستان هميشگي اربيل با اقليم كردستان به مشكل بربخورند؟
به نظرم حتما رياست اقليم كردستان عراق اين را در نظر قرار داده‌اند كه اگر همه همسايگان و دوستان با برگزاري همه‌پرسي مخالف بودند و با اين وجود آن را برگزار كردي، بعدش برنامه‌اي داشته‌باشي. اين تصميم اخير رهبري اقليم كردستان بيش از هر چيز واكنش و عكس‌العملي به بي‌اعتمادي شديد موجود ميان اربيل و دولت مركزي عراق است. متاسفانه دولت مركزي عراق به دنبال حل واقعي مسائل و مشكلات كردها نيست. اگر دولت مركزي عراق مساله كرد را بيشتر مورد توجه قرار مي‌داد و اراده‌اي براي حل اين مساله در بغداد وجود داشت، شايد اصلا مساله برگزاري رفراندوم مطرح نمي‌شد.
آيا دولت مركزي عراق از زمان تشكيل تاكنون فرصت كافي براي رسيدگي به مساله كردستان داشته است؟
شايد فرصت براي حل ١٠٠ درصد مسائل كردها طي ١٤ سال گذشته براي دولت مركزي عراق پيش نيامده باشد اما همين دولت كنوني عراق را در نظر بگيريد، زماني كه در بغداد قانون اساسي را تصويب كردند قول داده‌بودند كه تا سال ٢٠٠٧ تكليف مناطق مورد منازعه را مشخص كنند، قرار شد كه اجازه برگزاري همه‌پرسي خودمختاري به مناطق مختلف را بدهند. يكي از اصلي‌ترين نكاتي كه هيچگاه دولت عراق حاضر به همكاري با آن نشد مساله نيروهاي پيشمرگ بود. پيشمرگ يكي از اصلي‌ترين نيروهاي عراقي بعد از حمله امريكا بود، كسي نمي‌تواند اثرات عملكرد پيشمرگ را در نظر نگيرد. پيشمرگ نقش محوري در حفظ وحدت عراق و نجات عراق بازي كرد اما متاسفانه دولت عراق هيچ كمكي به پيشمرگ نكرده است و هيچ كار مهمي انجام نداده است. حتي دولت مركزي عراق در پرداخت حقوق نيروهاي پيشمرگ هم تعلل كرد، تا جايي كه عاقبت دولت امريكا بود كه ٤٢٣ ميليون دلار كمك براي حقوق پيشمرگ اختصاص داد. حتي اگر امكان حل ١٠٠ درصد مساله كردي براي دولت بغداد وجود نداشت، دست كم اقدامات مثبتي بود كه دولت مركزي مي‌توانست براي حمايت از پيشمرگ انجام دهد.
بله! دولت عراق همواره اين بهانه را دارد كه وضعيت كشور و شرايط بحراني اجازه حل مسائل را نمي‌دهد. اما كي قرار است اين شرايط درست شود؟ اعتماد دولت اقليم كردستان به بغداد كاملا از ميان رفته است، اين باور از ميان رفته است كه دولت مركزي صادقانه با كردها برخورد مي‌كند. من شخصا به ياد دارم آقاي مالكي زماني كه مي‌خواست نخست‌وزير شود با آقاي بارزاني توافق كردند، اين توافق ١٩ بند داشت، از اين ١٩ بند در طول دوران نخست‌وزيري مالكي كدام يك اجرايي شد؟ آقاي مالكي با حمايت كامل كردها نخست‌وزير شد و تمام توافقاتش را فراموش كرد. آقاي عبادي هم به همچنين. زماني كه آقاي عبادي براي نخست‌وزيري نامزد شده‌بود، امريكا و سازمان ملل در سليمانيه جلسه‌اي را برگزار كردند تا اقليم كردستان و نمايندگان كرد را براي همكاري و راي به دولت عبادي قانع كنند، اما آقاي عبادي حتي منتظر نماند تا اين جلسه به پايان برسد و بعد كابينه خود را معرفي كند. متاسفانه جو بي‌اعتمادي شديدي بين اربيل و بغداد به وجود آمده است كه به اين راحتي قابل برطرف شدن نيست.
از بي‌اعتمادي ميان بغداد و اربيل گفتيد، از جمله اختلافات جدي ميان دو طرف سرزمين‌هاي مورد منازعه است كه مهم‌ترين آن كركوك است. بر اساس قانون اساسي عراق قرار بود تا سال ٢٠٠٧ تكليف اين مناطق در مورد تعلق به اقليم كردستان يا جدايي از آن مشخص شود، از آنجا كه هنوز اين همه‌پرسي بعد از گذشت ١٠ سال برگزار نشده است، فكر نمي‌كنيد برگزاري همه‌پرسي در شرايط كنوني تكليف اين مناطق را مبهم‌تر از گذشته بكند؟
اين سوالي است كه ما بايد بپرسيم! چرا وقتي در قانون اساسي عراق تصويب شده است كه تا سال ٢٠٠٧ بايد تكليف اين مناطق از طريق همه‌پرسي مشخص شود، هنوز از اين اقدام سر باز زده مي‌شود؟ به شهادت بسياري از متخصصان و حقوق‌دانان اين ماده قانون اساسي بايد تا سال ٢٠٠٧ اجرايي و تكليف آن مشخص مي‌شد. ١٠ سال پيش قرار بود كه در مناطق متنازعه همه‌پرسي برگزار شود، حالا كه نشده، به واسطه جنگ عليه داعش هم بعد از اينكه ارتش عراق بدون مقاومت در مقابل داعش از آنها عقب‌نشيني كرد، الان بعد از جنگ با داعش در اختيار نيروهاي پيشمرگ قرار گرفته است. پيشمرگ‌ها حتي مناطق بيشتري را هم از دست داعش نجات داده‌اند. الان تمام اين مناطق زير سايه نيروهاي پيشمرگ كردستان و تحت حكومت اقليم اداره مي‌شوند. از نظر ما بخش اعظم ماده ١٤٠ الان ديگر اجرايي شده است. اين مناطق ديگر در اختيار پيشمرگ و تحت حكومت اقليم هستند و به بخش جدايي‌ناپذير كردستان تبديل شده‌اند. حالا اگر مشكل همه‌پرسي وجود دارد، بيايند برگزار كنند، كسي جلوي برگزاري همه‌پرسي را نگرفته، بيايند در تمام مناطق همه‌پرسي را اجرا كنند و اگر هم اين مناطق راي دادند كه به كردستان بپيوندند جلوي‌شان را نگيرند.
برخي تحليلگران و حتي تعدادي از احزاب كردستان اين اتهام را وارد مي‌كنند كه با توجه به اينكه مدت‌هاست دوره قانوني رياست آقاي بارزاني بر اقليم كردستان تمام شده است و به صورت قانوني ايشان حق ادامه كار ندارند، در فقدان پارلمان تنها هدف‌شان از برگزاري همه‌پرسي تضمين جايگاه خود و خانواده‌شان در رياست دولت اقليم كردستان است. آيا شما چنين انتقادي را مي‌پذيريد؟
انتقاد از آقاي بارزاني وجود دارد. اما واقعيت موجود در منطقه كردستان ارتباطي به اين موضوع ندارد. من ممكن است شخصا انتقاداتي به آقاي بارزاني داشته‌باشم، اما واقعيت سياسي اين است كه رييس اقليم كردستان عراق در حال حاضر آقاي مسعود بارزاني است و تا اين لحظه اين مقام قانونا در اختيار ايشان قرار دارد. آيا تاكنون هيچ گروه سياسي كرد نامزدي براي جانشيني مسعود بارزاني پيشنهاد داده است؟
اما پارلمان اقليم كردستان به دليل تحريم جلسات تا همين چند شب پيش جلسه‌اي را برگزار نكرده‌بود كه حتي جلسه اخير هم بدون حضور احزاب مخالف بود…
ببينيد، من منكر اختلافات نيستم، اتحاديه ميهني و حزب دموكرات و ديگر احزاب اختلاف‌نظرهاي جدي با هم دارند، اين اختلافات در هر سيستمي طبيعي است، اما هر چه باشد بايد از طريق پارلمان كردستان حل و فصل مي‌شد كه نشده است، نكته ديگر اين است كه آقاي بارزاني رسما گفته است كه اگر نامزدي براي جانشيني من وجود دارد معرفي كنيد، هيچ يك از احزاب تاكنون چنين فردي را معرفي نكرده‌اند. آقاي بارزاني اعلام كرده است كه هر زمان جانشين ايشان تعيين شود حاضر هستند كه دولت را تحويل او دهند. نكته سوم اينكه حتي اگر هم مهلت قانوني رياست ايشان پايان يافته باشد نمي‌توان مسووليت مهم رياست دولت را آن هم در شرايط حساس كنوني خالي گذاشت. نمي‌توان وقتي پارلمان تشكيل جلسه نمي‌دهد، مقام رياست دولت را خالي كنيم فقط به اين دليل كه دوره قانوني يك فرد به پايان رسيده است. موضوع چيز ديگري است، الان مشكلي كه ما در كردستان داريم مساله انتخابات است، زماني كه انتخابات برگزار شود، آنگاه اگر مردم مشروعيت براي رييس دولت قايل نباشند به او راي نمي‌دهند و به فرد ديگري راي مي‌دهند. براي تعيين جانشين آقاي بارزاني تنها راه‌حل اين است كه يك انتخابات شفاف برگزار شود و جانشين ايشان مشخص شود. موضوع ديگري هم وجود دارد اين است كه ظهور داعش باعث شد كه اولويت دولت اقليم كردستان عوض شود، زماني كه داعش به وجود آمد ديگر مساله اصلي كردستان تغيير رييس دولت اقليم نبود، بلكه مساله اين بود كه داعش تضعيف شود، مناطق تحت اشغال داعش آزاد شود. حال كه داعش در حال تضعيف شدن است، ممكن است كم‌كم شرايطي پيش بيايد كه بتوان انتخابات آزاد و شفاف در اقليم برگزار كرد تا مساله رياست با راي مردم حل شود.
فكر مي‌كنيد اگر آقاي بارزاني همه‌پرسي را برگزار كند، ديگر هيچ حزب ديگري در كردستان اين توان را خواهد داشت كه با او در يك انتخابات آزاد رقابت كند و برنده شود؟
اين تصميم را كه آقاي بارزاني به تنهايي نگرفته است، اين همه‌پرسي يك تصميم مشترك ميان اتحاديه ميهني كردستان و پارتي دموكراتيك كردستان است. حتي زماني كه مساله استقلال كردستان مطرح شود، احزاب مخالف ديگر مثل حركت تغيير و جماعت اسلامي هم بحثي در اصل مساله استقلال ندارند، تنها حرف اين گروه‌ها اين است كه بايد برگزاري همه‌پرسي در پارلمان به تصويب برسد، نه اينكه مخالف باشند، فقط روش تصويب برگزاري آن را قبول ندارند.
نمايندگان پارلمان عراق آقاي فواد معصوم، رييس‌جمهور عراق را متهم مي‌كنند كه موضع‌گيري دقيقي در مورد اين همه‌پرسي نگرفته است. شما فكر مي‌كنيد كه رياست‌جمهوري عراق با اين همه‌پرسي موافق است يا مخالف؟
وضعيت دكتر فواد معصوم بسيار پيچيده و خاص است. ايشان از يك سو رييس‌جمهور عراق هستند و سوگند خورده‌اند كه براي حفظ وحدت عراق تلاش كنند، از سوي ديگر ايشان نماينده كردها در دولت عراق هستند، به عنوان يك كرد به رياست‌جمهوري عراق انتخاب شده است. در اين شرايط هر موضع‌گيري كه از سوي ايشان صورت بگيرد، توسط ديگران با اشكال و انتقاد مواجه مي‌شود. هر چند اعتقاد من اين است كه آقاي فواد معصوم يك مقام مسوول است و اگر جايي ببيند كه حق كردها خورده مي‌شود و حقوق آنها داده نمي‌شود بايد موضع‌گيري قاطع و محكمي بكند، ايشان بايد به عنوان يك كرد علنا در مقابل ظلم‌هايي كه مي‌شود موضع‌گيري بكند، دست بالا اين است كه اگر اختياري نداشته‌باشد مي‌تواند از مقام رياست‌جمهوري در اعتراض به مظالم عليه كردها استعفا بدهد. در شرايط كنوني براي ايشان امكان‌پذير نيست كه بخواهد از همه‌پرسي دفاع بكند، نمي‌توان هم رييس‌جمهور عراق بود و هم از همه‌پرسي استقلال كردستان از عراق حمايت كرد.
به عنوان آخرين سوال، شما از اعضاي قديمي اتحاديه ميهني كردستان هستيد، مي‌خواستم بدانم كه نظر شخص آقاي جلال طالباني، رهبر اتحاديه ميهني و رييس‌جمهور پيشين عراق در مورد مساله همه‌پرسي چيست؟
آقاي جلال طالباني به لحاظ صحت و سلامت در شرايطي نيستند كه بتوانند در مورد مسائل حساسي مانند اين موضوع واكنش نشان دهند. ايشان به دليل مشكلات جسمي مجبور هستند كه از قضاياي حساس و بحراني فاصله داشته‌باشند و من تصور نمي‌كنم كه اصل موضوع تاكنون با ايشان مطرح شده‌باشد كه پاسخي داده‌باشند و حتي شرايط جسمي ايشان به گونه‌اي است كه توانايي پاسخگويي به چنين سوالي را هم ندارند.
شهاب شهسواري
اعتماد