س. امید
شنبه ۱۷ خرداد ۱۴۰۴
رشد اقتصادی نامحدود که از مؤلفه‌های بنیادی سیستم سرمایه‌داری حاکم بر جهان ما است غالباً با بهره‌برداری بی رویه از منابع طبیعی همراه بوده است. عملکرد کمپانی‌های بزرگ چندملیتی به‌ویژه کارتل‌های بزرگ صنایع نفت و گاز نیز اغلب در راستای حداکثر سازی سود خود، اثرات مخرب زیست‌محیطی سوخت‌های فسیلی و هشدارهای نگران‌کنندۀ دانشمندان محیط زیست را نادیده می‌گیرند.
تغییرات آب و هوایی (Climate Change) یکی از بحران‌های اصلی قرن حاضر است که نتیجه مستقیم استفادهٔ بی‌رویه از سوخت‌های فسیلی بوده که تأثیر آن بر اقیانوس‌ها و یخ‌های قطب‌های شمال و جنوب به‌شدت محسوس است. افزایش گازهای گلخانه‌ای، به‌ویژه دی اکسیدکربن (CO2) باعث گرم شدن کره زمین و درنتیجه افزایش دمای آب اقیانوس‌ها و ذوب شدن یخ‌های قطبی شده است. بنا به گزارش بولتن ماهانهٔ سرویس تغییرات آب و هوای کوپرنیک۱، ذوب یخ‌های قطبی پیا‌مدهایی گسترده دارد، از بالا آمدن سطح دریاها گرفته تا اختلال در زیست‌بوم‌های (اکوسیستم‌های) دریایی و تهدید جدی شهرهای بزرگی که در مناطق ساحلی قرار دارند.
بر اساس داده‌های ثبت شده، میانگین دمای آب اقیانوس‌ها در سال‌های دهه‌های اخیر به‌طورچشمگیر افزایش یافته است. میانگین دمای اقیانوس‌ها از قرن بیستم تا امروز بیش از ۱ درجهٔ سانتی‌گراد افزایش داشته است. این افزایش به‌دلیل جذب بیش از ۹۰ درصد از گرمای اضافی ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای رخ داده است. گرم شدن آب به «انبساط حرارتی آب» (Thermic Expansion) و همچنین ذوب یخ‌های قطبی منجر می‌شود که بر اثر آن آب دریاها بالا می‌آید. بر اساس گزارش کمیسیون بین‌دولتی تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد۲،سطح آب دریاها تا سال ۲۰۵۰ /۱۴۲۹ ممکن است تا یک متر افزایش یابد. جریان‌های اقیانوسی‌ای مانند گلف استریم (Golf Stream) که بر اساس جریان گرمایشی وارونه در نیمکرهٔ شمالی۳ در جریان است و دمای زمین را متعادل نگه می‌دارد، به‌همین سبب در حال کند شدن است. این می‌تواند زمستان‌های سخت در اروپا و خشکسالی در مناطق جنوبی و استوایی را به‌دنبال داشته باشد.
یکی دیگر از اثرهای گرم شدن آب اقیانوس‌ها، تأثیر آن بر زیست‌بوم (اکوسیستم) دریایی‌ست. سفید شدنِ (مرگِ) صخره‌های مرجانی، کاهش اکسیژن آب و تغییر زیستگاه‌های گونه‌های دریایی که باعث اختلال در زنجیرهٔ غذایی موجود در اقیانوس‌ها شده است، از آن جمله‌اند. مشاهدات ماهواره‌ای نشان می‌دهند مساحت یخ‌های دریایی قطب‌های شمال و جنوب با سرعتی نگران کننده درحال کاسته شدن است. از سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۷) تا امروز، یخ‌های دریایی قطب شمال در تابستان‌ها حدود ۱۳درصد در هر دهه کاهش یافته‌اند. این کاهش باعث کم‌تر شدن انعکاس نور خورشید از سطح یخ‌ها می‌شود که پیامد آن جذب شدن بیشتر انرژی خورشیدی و تشدید روند گرمایش جهانی است. کاسته شدن از سطح یخچال‌های طبیعی و یخ‌های دریایی باعث تغییرهای کیفی‌ای نسبتاً گسترده در زیستگاه‌های قطبی نیز شده است. گونه‌هایی مانند خرس‌های قطبی، فُک‌ها، و پنگوئن‌ها به‌شدت وابسته به یخ‌های دریایی هستند و کاسته شدن از مساحت این یخ‌ها بقای این گونه‌ها را تهدید می‌کند. یکی از اثرهای سوءِ دیگر کم شدن یخ‌های دریایی در قطب شمال جابه‌جا شدن‌های سریع جوی۴ بوده است که به وقوع طوفان‌های شدیدتر و امواج گرمایی‌ای بیشتر منجر شده و بروز آتش‌سوزی‌هایی گسترده در مناطق جنگلی نیمکرهٔ شمالی را باعث شده است. قبلاً اشاره شد که دی اکسیدکربن (“CO2”)، به‌عنوان گاز گلخانه‌ای اصلی، در گرم شدن زمین نقش اساسی دارد. در دوران پیش از صنعتی شدن، مقدار این گاز در جَو، حدود ۲۸۰ پی‌پی‌ام (ppm، قسمت در میلیون) بود. اما امروز این مقدار از ۴۲۰ پی‌پی‌ام نیز فراتر رفته است.
حدود ۳۰درصد از دی‌اکسید کربن منتشر‌شده توسط اقیانوس‌ها جذب می‌شود که به کاسته شدن از پ‌هاش (PH) آب و اسیدی شدن اقیانوس‌ها منجر می‌گردد. این امر فرسایش و خورندگی صدف‌ها و اسکلت‌های آهکی گونه‌های دریایی را موجب می‌شود. همچنین افزایش دمای آب و اسیدی شدن آن باعث کاهش اکسیژن محلول در آب می‌شود. کمبود اکسیژن در آب حیات موجودات دریایی را با خطر نابودی مواجه ساخته است. بر اساس آخرین داده های موجود، مساحت یخ‌های دریایی در قطب شمال و قطب جنوب به پایین‌ترین میزان ثبت شدهٔ آن رسیده است. تحلیل‌های مرکز ملی داده‌های برف و یخ ایالات متحده آمریکا۵ نشان می‌دهند در فاصله زمانی ۹ تا ۱۳ فوریه ۲۰۲۵ (۱۹ تا ۲۳ بهمن ۱۴۰۳) در عرض ۵ روز، مجموع مساحت یخ‌های دریایی قطب‌های شمال و جنوب، ۷۶/۱۵ میلیون کیلومتر مربع کاهش یافت که رکورد کم‌ترین میزان پیشین را شکست. همچنین طبق داده‌های IPCC پیش‌بینی می‌شود قطب شمال تا پیش از سال ۲۰۵۰ ( ۱۴۲۸) حداقل یک بار در پایان تابستان عاری از یخ در آب‌های خود باشد. از زمان شروع ثبت تغییرها در یخچال‌های طبیعی در سال ۱۹۷۵ (۱۳۵۴) تا امروز، ۹ هزار تُن یخچال طبیعی نابود شده است.
دکتر کاوه مدنی، مدیر مؤسسه آب، محیط زیست، و بهداشت دانشگاه ملل متحد، در نشست سازمان ملل متحد به‌مناسبت روزجهانی آب و یخچال‌های طبیعی، ۲۱ مارس ۲۰۲۵ (اول فروردین ۱۴۰۴) در سخنانی به چالش‌های ناشی از عدم قطعیت و تغییر نظام جهانی اشاره کرد. او تاکید کرد یخچال‌های طبیعی، بزرگ‌ترین ذخیره‌های آب شیرین جهان در حال ناپدید شدن هستند.
این پدیده به تغییر الگوهای جریان آب منجر شده و چالش‌هایی جدید در برابر زیرساخت‌ها ونهادهای موجود به‌وجود می‌آورد. درنتیجه معاهده‌ها و توافق‌نامه‌های مرتبط با منابع آب که در اوضاع‌واحوال پیشین تنظیم شده‌اند ممکن است کارایی‌شان را از دست بدهند. او ضمن تأکید بر ضرورت همکاری جهانی، رویکرد‌های علمی، و اقدام‌های فوری برای مقابله با پیامدهای ذوب یخچال‌های طبیعی، به سخنان خود پایان داد.
یادداشت‌ها:
۱. The Copernicus Climate Change Service
۲. Intergovermenral Panel on Climate Change
۳. Atlantic Meridional Overturning Circulation
۴. Atmospheric Jet streams-Jetstream : یک جریان هوای قوی و نسبتاً کم‌عرض (باریک) در جَو- در ارتفاع حدود ۱۱ کیلومتری از زمین- که در محل برخورد توده‌های هوا با تفاوت‌های دمایی قابل‌توجه، مانند هوای سرد مناطق قطبی و هوای گرم‌تر اطراف استوا، تشکیل می‌شود.
۵. National Snow & Ice Data Centre
منبع: به سوی آینده، خرداد ۱۴۰۴