زندانی بودن در زندان‌های جمهوری اسلامی گاهی به ما این فرصت را می‌دهد تا به شناخت بیشتری از هم برسیم. تبادل افکار و گاه عمیق‌تر شدن بر آنچه در پیرامون‌مان می‌گذرد، فرصتی پیش می‌آورد تا بیش از پیش به ساختار قدرت و استبداد بیاندیشیم. صدور حکم اعدام برای دو تن از هم‌بندی‌های‌مان، پخشان عزیزی و وریشه میرزایی (مرادی)، به جرم دگراندیشی و مقاومت در برابر تمامیت‌خواهی و ماهیت سرکوبگرانه‌ی رژیم، دریچه‌ای دیگر را برایم گشود. حکومت‌های دیکتاتوری همواره بر سرکوب و ترس بنا شده‌اند و ابزاری جز زندان، شکنجه و اعدام برای کنترل مخالفان خود ندارند. در اخباری که از سوریه به گوش می‌رسد، می‌شنویم که درهای زندان‌ها باز شده‌اند و بیش از پنج دهه دیکتاتوری خاندان اسد با رهایی معترضانی که سال‌ها در زندان و تحت شکنجه بوده‌اند، فروپاشید. بسیاری اعدام و مفقود شده‌اند و بسیاری پس از سال‌ها بی‌خبری به خانه بازگشتند. برخی مشاعر خود را از دست داده‌اند و حتی نام خود را نیز به یاد نمی‌آورند. در سکوتِ پس از شنیدنِ این اخبار هولناک، از خود می‌پرسم: آیا دیکتاتوری‌ها برای همیشه تمام خواهند شد؟
این شد که مروری کردم بر آنچه در کنار هم‌بندیانم، به‌صورت جمعی و گاه فردی، به تجربه آموختم:
۱. در چراییِ چگونه ساخته شدن دیکتاتورها
دیکتاتورها در شرایطی خاص که بحران جامعه را به آشوب کشانده، به قدرت می‌رسند. در این شرایط، دیکتاتورها در هیئت منجی ظهور می‌کنند و با بهره‌گیری از احساس ناامیدی عمومی، ضعف نهادهای دموکراتیک و بی‌اعتمادی به راهکارهای سیاسی، خود را در مقام نیرویی “مردمی” قرار می‌دهند. اما زمانی که قدرت‌شان تثبیت شد، از طریق تبلیغات، کنترل اطلاعات و ایجاد ترس و تهدید، توده‌ها را به اطاعت از خود وادار می‌کنند. با استفاده از نیروی نظامی، امنیتی و قضائی، به‌تدریج قدرت خود را متمرکز و به حذف مخالفان سیاسی برمی‌خیزند. در این‌گونه حکومت‌ها، دموکراسی و حقوق بشر به‌عنوان تهدیدات وجودی تلقی می‌شوند و قدرت نه به واسطه‌ی مشروعیت اجتماعی یا حمایت‌های مردمی، بلکه به واسطه‌ی ایجاد رعب و سرکوب حفظ می‌شود.
۲. در پاسخ به چگونه سرنگون کردن دیکتاتورها
هرچند سرکوب‌های شدید و خشونت‌بار در کوتاه‌مدت قدرت دیکتاتورها را تحکیم می‌بخشد، اما در بلندمدت موجب افزایش نارضایتی عمومی و زمینه‌ساز شکل‌گیری جنبش‌ها، قیام‌ها و انقلاب‌های مردمی می‌شوند.
حکومت‌های دیکتاتوری، با شکست در جنگ‌های خارجی، با از دست دادن اداره‌ی امور در برابر بحران‌های داخلی که از پی نارضایتی‌های اقتصادی و اجتماعی بروز می‌کند، و با ایجاد شقاق بین نیروهای خودی و از دست رفتن مشروعیت بین لایه‌های وفادارِ پیشین، تضعیف شده، ساختار قدرت متزلزل و به‌سوی فروپاشی پیش می‌روند.
حال، علاوه بر همه‌ی این‌ها، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش تأثیرگذاری در ارتقای سطح آگاهی اجتماعی و سیاسی جامعه داشته، به افزایش نارضایتی‌ها دامن زده و باعث شده‌اند ناراضیان و مخالفان و توده‌ی تحت ستم، “آن دیگریِ خود” که تحت ستمی مشابه است را پیدا کنند و شبکه‌ای هم‌بسته از آنانی که رنجی مشترک را تجربه می‌کنند، پدید بیاید.
دیکتاتورها در برابر نیروی به پا خاسته‌ی مردمی، قدرت سرکوب را از دست می‌دهند و محکوم به شکست خواهند بود. نیروی مردمیِ آگاه که واهمه‌ای از فدای جان نداشته و با شجاعت در برابر ستم و بی‌عدالتی ایستادگی می‌کند. نیرویی که با حضور زنان، اقلیت‌ها و سایر گروه‌های اجتماعیِ تحت ستم در عرصه‌ی مبارزه نقشی تعیین‌کننده خواهد داشت.
دیکتاتورها اگرچه با بهره‌گیری از ضعف‌های اجتماعی و سیاسی موجود به قدرت می‌رسند و با سرکوب و ارعاب به حفظ خود می‌کوشند، اما تاریخ و تجربیات گذشته و حال نشان می‌دهد سرکوب و ایجاد اختناقِ بیشتر، فضا را به سمت رادیکال‌تر شدن و مردم را به‌سوی قیام سوق داده و فضای نارضایتی را به فضایی انقلابی و ایجاد تغییراتی بنیادین نزدیک‌تر می‌کند.
“گیرم که می‌زنید، گیرم که می‌کشید
با رویش ناگزیر جوانه چه می‌کنید؟”
مریم یحیوی
دی ۱۴۰۳
زندان اوین
چهارشنبه ۵ دی ۱۴۰۳