از آموزش عمومی طبقاتی تا دانشگاه طبقاتی

طی چند سال اخیر، با اعلام نتایج رتبه‌های برتر کنکور و سهم ناچیز مدارس دولتی عادی از آن، تحلیل‌های مختلفی در این زمینه ارائه شده است. این تحلیل‌ها عمدتاً تنها بر رتبه‌ی ۳۰ نفر برتر در هر گروه آزمایشی متمرکز می‌شود و بر همین مبنا اغلب به مواردی همچون نبود عدالت آموزشی و کیفیت پایین آموزش در مدارس دولتی عادی محدود می‌ماند. آنچه در این تحلیل‌ها غایب است یا چنان‌که بایست مورد توجه قرار نگرفته، نگاه طبقاتی به آموزش عمومی و آموزش عالی است. این نوشته تلاشی است مقدماتی برای بررسی نظام آموزش عمومی و آموزش عالی در ایران از منظر طبقاتی.

لایحه‌ی تأسیس مدارس غیرانتفاعی در سال ۱۳۶۷ به تصویب رسید و بدین ترتیب آموزش به‌عنوان نخستین حوزه‌ای بود که در سال‌های پس از انقلاب دولت پای بخش خصوصی را به آن باز کرد. تصویب این قانون، مقدمه‌ای بر تغییرات عمده در سیاست‌های آموزش‌وپرورش بود. تحولات اساسی و مهمی که پس از دوران جنگ و با استیلای برنامه‌های تعدیل ساختاری به وقوع پیوست، نشان‌دهنده‌ی آغاز این دگرگونی‌ها بود. از آن زمان به بعد، تحت تأثیر سیاست‌های نولیبرالی، آموزش عمومی به‌طور چشمگیری دستخوش تغییرات شد. لوایح، مصوبات و قوانینی متعددی که هدف‌شان پیشبرد تحولات نولیبرالی در آموزش عمومی بود، به اجرا درآمدند. مهم‌ترین این موارد در جدول زیر نشان داده‌ شده‌ است.

جدول یک – مصوبات و قوانین پیش‌برنده‌ی نولیبرالیسم در آموزش عمومی

محتوا	مرجع تصویب
تصویب قانون تأسیس مدارس غیرانتفاعی در سال ۱۳۶۷	مجلس شورای اسلامی
لایحه اصلاح قانون تاسیس مدارس غیرانتفاعی و الحاق موادی به آن(۱۳۸۳):× تأسیس سازمان مدارس غیردولتی و توسعه مشارکت‌های مردمی× ماده ۱۰، بانک‌های کشور را موظف می‌کند طبق قانون عملیات بانکی بدون ربا با معرفی وزارت آموزش‌وپرورش پنجاه‌درصد (۵۰%) از نیاز مالی مؤسسان مدارس و مراکز پرورشی غیردولتی را – که از کارکنان آموزش‌وپرورش هستند – جهت تهیه‌ی فضای آموزشی و پرورشی و تأمین تجهیزات و امکانات موردنیاز به‌صورت وام قرض‌الحسنه و برای سایر اشخاص از دیگر منابع اعتبارات بانکی تأمین نمایند.× ماده ۱۱ نیز دولت را موظف می‌کند که همه‌ساله یارانه‌ی مربوط به تسهیلات بانکی را برای خرید زمین، ساختمان و تعمیرات مدارس غیردولتی در حدود امکانات خود در لایحه‌ی بودجه‌ی سالانه‌ی کل کشور پیش‌بینی نماید.× ماده ۱۲ به وزارت آموزش‌وپرورش اجازه داده می‌شود مطابق قوانین و مقررات، زمین و ساختمان‌های مازاد بر نیاز خود را به‌صورت اجاره یا فروش به مؤسسان مدارس غیردولتی واگذار نماید.× تأسیس صندوق حمایت از توسعه‌ی مدارس غیردولتی× ماده ۱۹: «مدارس غیردولتی در برخورداری از تخفیفات ، ترجیحات و کلیه‌ی معافیت‌های مالیاتی و عوارض در حکم مدارس دولتی هستند.»	مجلس شورای اسلامی
هیئت‌وزیران اساسنامه سازمان مدارس غیردولتی و توسعه مشارکت‌های مردمی را به شرح زیر تصویب نمود:تصویب این اساسنامه با استناد به تبصره‌ی ماده (۱) قانون تأسیس و اداره‌ی مدارس، مراکز آموزشی و مراکز پرورشی غیردولتی ـ مصوب ۱۳۸۷ صورت گرفت. این سازمان به‌منظور توسعه‌ی مشارکت مردم در آموزش‌وپرورش، حمایت از سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی و حقوقی و ایجاد زمینه‌های لازم جهت توسعه‌ی کمّی و ارتقای کیفی مدارس و مراکز، سازمان از انتقال کلیه‌ی وظایف، امکانات و اعتبارات معاونت توسعه‌ی مشارکت‌های مردمی وزارت تشکیل می‌شود.	هیئت‌وزیران، جلسه مورخ ۲۵/۵/۱۳۸۸
هیئت‌وزیران به استناد تبصره ماده (۱۳) قانون تأسیس و اداره‌ی مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی ـ مصوب ۱۳۹۵ اساسنامه‌ی صندوق حمایت از توسعه‌ی مدارس غیردولتی را تصویب کرد.	هیئت‌وزیران، جلسه مورخ ۱۹/۹/۱۳۹۶
کاهش بار مالی هزینه‌های دولتی از طریق انتقال پاره‌ای از وظایف موجود به بخش غیردولتی	برنامه‌ی اول توسعه؛ بخش بودجه و وضع مالی دولت، ماده ۳، تبصره ۶-۱-۳.
کاهش سطح پوشش خدمات دولتی آموزش (عمومی، فنی و حرفه‌ای و عالی) از طریق انتقال قسمتی از آن به بخش غیردولتی و استفاده از منابع صرفه‌جویی شده جهت ارتقای کیفیت خدمات ارائه‌شده به دانش آموزان و دانشجویان تحت پوشش	برنامه‌ی اول توسعه؛ خط‌مشی‌ها
انتقال قسمتی از فعالیت‌های خدماتی بخش دولتی در زمینه‌های خدمات اجتماعی به بخش غیردولتی و آزادسازی منابع دولت جهت ایجاد امکان بهبود کیفیت خدمات دولتی با رعایت اصل ۴۴ قانون اساسی	برنامه‌ی دوم توسعه، بخش سیاست‌های هزینه‌ای ذیل عنوان سیاست‌های جاری در بخش «د»
به وزارت آموزش‌وپرورش اجازه داده شد که با اجاره‌ی اماکن و فضاهای آموزشی در فرصت‌هایی که از آن‌ها استفاده نمی‌کند از طریق انعقاد قرارداد، درآمد کسب کند.	برنامه‌ی سوم، ماده‌ی ۱۴۹
ب) وظایف امور تصدی‌های اجتماعی، فرهنگی و خدماتی دولت با رعایت اصول بیست‌و‌نهم (29) و سی‌ام (۳۰) قانون اساسی با استفاده از شیوه‌های ذیل انجام می‌گردد:× اعمال حمایت‌های لازم برای توسعه‌ی بخش غیردولتی مجری این وظایف.× خرید خدمات از بخش غیردولتی.× مشارکت با بخش غیردولتی از طریق اجاره و واگذاری امکانات و تجهیزات و منابع فیزیکی.	برنامه‌ی چهارم توسعه، ماده ۱۳۶
به‌منظور مردمی‌شدن و گسترش سهم بخش خصوصی و تعاونی در اقتصاد و به‌منظور افزایش بهره‌وری و ارتقای سطح کیفی خدمات و مدیریت بهینه‌ی هزینه به‌تمامی دستگاه‌های اجرایی که عهده‌دار وظایف اجتماعی، فرهنگی و خدماتی هستند از قبیل واحدهای بهداشتی و درمانی، مراکز بهزیستی و توان‌بخشی، مراکز آموزشی، فرهنگی، هنری و ورزشی و مراکز ارائه‌دهنده‌ی خدمات و نهاده‌های کشاورزی و دام‌پروری اجازه داده می‌شود در چهارچوب استانداردهای کیفی خدمات که توسط دستگاه ذی‌ربط تعیین می‌گردد، نسبت به خرید خدمات از بخش خصوصی و تعاونی (به‌جای تولید خدمات) اقدام نمایند. در اجرای این بند واگذاری مدارس دولتی ممنوع است	برنامه‌ی ششم توسعه، بخش ۴ ماده‌ی ۲۵
وزارت آموزش‌وپرورش مهم‌ترین نهاد تعلیم و تربیت رسمی عمومی، متولی فرآیند تعلیم و تربیت در همه‌ی ساحت‌های تعلیم و تربیت، قوام‌بخش فرهنگ عمومی و تعالی‌بخش جامعه اسلامی بر اساس نظام معیار اسلامی، با مشارکت خانواده، نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی معرفی کرده است.	سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش
جلب مشارکت ارکان سهیم و مؤثر و بخش عمومی و غیردولتی در تعلیم و تربیت رسمی و عمومی	سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش
توسعه‌ی مشارکت‌های بخش دولتی و غیردولتی در انجام امور مربوط به تولید، چاپ و توزیع مواد و منابع آموزشی در چارچوب سیاست‌های آموزش‌وپرورش با تأکید بر سیاست تولید بسته‌های آموزشی و سیاست چند تألیفی در کتاب‌های درسی	سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش
ماده‌ی هفتمِ بخش بیستمِ هدف‌های عملیاتی و کاربردی بر تقویت مشارکت عمومی در آموزش‌وپرورش با حفظ کارکردهای سیاست‌گذاری و نظارتی نظام از طریق تسهیل تأسیس مدارس غیردولتی و حمایت از فعالیت‌های آموزشی آنان	سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش
در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۹۵ طرح مدارس غیرانتفاعی از حالت آزمایشی چندساله خارج‌شده و به قانون تبدیل ‌شده است.	مجلس شورای اسلامی
مجوز فعالیت مدارس هیئت‌امنایی	شورای عالی آموزش‌وپرورش
آیین‌نامه‌ی اجرایی مدارس در جلسه‌ی شورای عالی آموزش‌وپرورش در تاریخ ۲۰/۵/۱۳۷۹:در ماده ۶ این آیین‌نامه به مدیر مدرسه اجازه داده ‌شده است تا از کمک‌های مردمی البته به شکل اختیاری برای اداره‌ی مدرسه استفاده بکند.	شورای عالی آموزش‌وپرورش
مصوبه‌ی برنامه‌ریزی نظام تأمین و تخصیص مالی نظام تعلیم و تربیت رسمی:× یکی از چشم‌اندازهای اصلی آموزش‌وپرورش افزایش سهم مدارس غیردولتی به حداقل ۲۵ درصد از کل مدارس کشور عنوان شد.× طراحی ساز‌و‌کار بهینه‌سازی منابع با برون‌سپاری، خرید خدمات آموزشی× تبدیل به احسن کردن و فروش املاک مازاد و هزینه‌کرد آن در توسعه و تأمین فضا و تجهیزات آموزشی، تربیتی و ورزشی	شورای عالی آموزش‌وپرورش

(منبع: دارکش و فیروزآبادی، ۱۴۰۲)

دارکش، محمد، فیروزآبادی، سید احمد (۱۴۰۲). مطالعۀ انتقادی تحولات نئولیبرالیِ آموزش عمومی در ایرانِ پس از انقلاب. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، ۱۲(۱)، ۱-۲۴. https://jisr.ut.ac.ir/article_90731.html

جدول بالا نشان می‌دهد که رویکرد کلی در این سه دهه، شانه خالی کردن دولت در تأمین آموزش و سپردن بار مالی آموزش بر دوش خانواده‌ها و کالایی‌سازی هرچه بیش‌تر آموزش عمومی بوده است. یکی از سیاست‌های مهم در این راستا، ایجاد مدارس متعدد با اسامی مختلف در کنار مدارس دولتی عادی بوده است. مدارسی که هدف اصلی آن جداسازی دانش‌آموزان، سوق دادن دانش‌آموزان به این مدارس و واگذاری هرچه بیش‌تر هزینه‌ی آموزش بر دوش خانواده‌ها است.

بر اساس یکی از گزارش‌ها درباره‌ی گونه‌های مختلف مدارس، بیش از بیست نوع مدرسه در چارچوب نظام آموزش‌وپرورش کشور شکل گرفته است (مرکز پژوهش‌های مجلس، ۱۳۹۵). در میان این مدارس، به‌جز مدارس دولتی عادی، باید به چند مدرسه‌ی مهم‌ به دلیل جمعیت دانش‌آموزی قابل‌توجه‌شان اشاره کرد: مدارس غیردولتی، مدارس تیزهوشان (سمپاد)، مدارس نمونه، مدارس هیئت‌امنایی و مدارس شاهد که از آن‌ها به‌عنوان مدارس خاص یاد می‌شود. به‌غیراز مدارس غیردولتی این چهار مدرسه‌ی خاص، علی‎رغم مالکیت دولتی از دانش‌آموزان شهریه می‌گیرند. در شرایط کنونی، تنها مدارس دولتی عادی شهریه دریافت نمی‌کنند. البته، حتی در این مدارس نیز تحت عنوان «کمک به مدرسه» از دانش‌آموزان مبالغی دریافت می‌شود. مدیران مدارس از روش‌های مختلفی برای دریافت این مبالغ استفاده می‌کنند، ازجمله ندادن کارنامه‌ی دانش‌آموز. درنتیجه، «کمک به مدرسه» نیز به پرداختی اجباری تبدیل شده است. به‌عبارت‌دیگر، می‌توان گفت که در ایران عملاً آموزش رایگان وجود ندارد.

طبق سالنامه‌ی آماری آموزش‌وپرورش در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، حدود ۳۳ درصد از جمعیت دانش‌آموزی متعلق به همین مدارس شهریه‌ای (مدارس غیردولتی و مدارس خاص) هستند. در نمودارهای زیر روند جمعیت دانش‌آموزی این مدارس نشان داده شده است.

مدارس غیردولتی

جمعیت مدارس غیردولتی در طول سه دهه (به‌جز معدود سال‌ها)، پیوسته رشد مثبتی داشته است، چنان‌که نسبت جمعیت مدارس غیردولتی به ‌کل جمعیت در طول این سه دهه از ۴/۰ درصد در سال ۱۳۷۰ به ۹/۱۴ درصد در سال ۱۳۹۹ افزایش داشته است. دلیل ۳۷ برابر شدن جمعیت مدارس غیردولتی در طول این سه دهه، این است که همواره یکی از اهداف آموزش‌و‌پرورش افزایش «نسبت دانش‌آموزان غیرانتفاعی به کل دانش‌آموزان» بوده است.^[۱]

نمودار یک – روند تغییرات نسبت دانش‌آموزان مدارس غیردولتی از کل دانش‌آموزان

منبع: محاسبات محقق بر اساس سالنامه‌های آماری وزارت آموزش‌وپرورش

روند رشد مدارس خاص به علت نبود آمار تفکیکی این مدارس پیش از سال‌ تحصیلی ۸۹-۱۳۸۸، از این سال مورد بررسی قرار گرفته است. گفتنی است با توجه به هدف این پژوهش فقط جمعیت دانش‌آموزی مربوط به مقطع متوسطه‌ی دوم (دبیرستان)، این مدارس مورد بررسی قرار گرفته و آمار جمعیت دانش‌آموزی این مدارس در مقطع دبستان و متوسطه‌ی اول (راهنمایی) مورد بررسی قرار نگرفته است.

نمودار دو – نسبت جمعیت دانش‌آموزی مقطع متوسطه دوم به کل دانش‌آموزان در هر سال تحصیلی (درصد)

منبع: محاسبات محقق بر اساس سالنامه‌های آماری وزارت آموزش‌وپرورش

آنچه به‌وضوح مشخص است روند رشد جمعیت دانش‌آموزی این مدارس در طی یک دهه‌ی اخیر است. یعنی در کنار رشد مدارس غیردولتی، در درون نظام دولتی نیز این مدارس شهریه‌ای رشد کردند. این مدارس خاص از نظر ترکیب جمعیتی عمدتاً متعلق به دانش آموزان ثروتمند هستند به چند دلیل:

۱. برای قبولی در آزمون ورودی مدارس تیزهوشان و نمونه حتماً باید از منابع کمک‌آموزشی، معلم خصوصی، کلاس تست و… استفاده کرد که نیاز به صرف مبالغی است که عمدتاً دانش‌آموزان طبقه‌ی کارگر و فرودستان از پس چنین مبالغی بر نخواهند آمد.

۲. از طرفی این مدارس علی‌رغم دولتی بودن شهریه دریافت می‌کنند، شهریه‌های مدارس تیزهوشان بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون تومان و شهریه‌ی مدارس نمونه بین ۱۰ الی ۲۰ میلیون تومان در سال است. علاوه بر این شهریه‌های ثابت که در همان زمان ثبت‌نام از دانش‌آموزان دریافت می‌شود، در طول سال تحصیلی نیز به عناوین مختلفی ازجمله کلاس‌های فوق‌برنامه مبالغی دریافت می‌شود. به این دلایل این مدارس عمدتاً متعلق به ثروتمندان یا گروه‌های مرفه‌تر هستند.

۳. دانش‌آموزانی که آن‌چنان ثروتمند نیستند که بتوانند به مدارس غیردولتی بروند و از طرفی در آزمون مدارس تیزهوشان و نمونه نیز قبول نشدند روی به مدارس هیئت‌امنایی و شاهد می‌آورند. ازاین‌رو دانش آموزان این مدارس نیز عمدتاً از اقشار ثروتمند جامعه هستند.

مابقی دانش آموزان در مدارس دولتی عادی باکلاس‌های شلوغ، امکانات کم و کیفیت آموزشی پایین مشغول به تحصیل هستند. دانش‌آموزانی که عمدتاً متعلق به طبقه‌ی کارگر و سایر فرودستان جامعه هستند. بنابراین مشخص است که نظام آموزش عمومی در ایران کاملاً طبقاتی است. مدارس غیردولتی و مدارس خاص محل تحصیل طبقات بالا و مدارس دولتی عادی محل تحصیل طبقه‌ی کارگر و فرودستان جامعه است.

در چنین وضعیتی و به هنگام مواجهه با نتایج کنکور طبقاتی بودن آموزش بیشتر به چشم می‌خورد. در جدول دو سهم رتبه‌های زیر ۳ هزار کنکور بر اساس نوع مدرسه مشخص شده است.

جدول دو – تعداد رتبه‌های زیر ۳۰۰۰ کنکور از مدارس مختلف