نوشتهٔ پائولو نوگویرا باتیستا جونیور، اقتصاددان برزیلی، معاون سابق بانک توسعهٔ نوین (۲۰۱۵-۲۰۱۷) و مدیر اجرایی سابق صندوق بین‌المللی پول در امور برزیل و کشورهای دیگر (۲۰۰۷-۲۰۱۵)
ترجمه شده از نسخهٔ انگلیسی نشریهٔ Wenhua Zongheng (文化纵横)، دورهٔ ۲، شمارهٔ ۱، مه ۲۰۲۴
مترجم نیما حیدری – اختصاصی اندیشۀ نو
محتوای مقالاتی که در این شمارهٔ نشریهٔ Wenhua Zongheng گردآوری شده است روشن کردن چند موضوع عمده در اقتصاد بین‌المللی است. این شمارهٔ نشریه به‌ویژه به موضوع دلارزدایی می‌پردازد که مورد علاقه و بحث گسترده‌ای در جهان است. آیا دلارزدایی لازم است؟ آیا در عمل امکان دارد؟ و اگر آری، در چه بازهٔ زمانی؟ کشورهای علاقه‌مند به دلارزدایی چگونه می‌توانند یا باید در این مسیر پیش بروند؟ آیا کشورهای عضو بریکس می‌توانند همراه با یکدیگر یا جداگانه به پیشبرد این امر کمک کنند؟ آیا چین می‌تواند پا پیش بگذارد و پولش- رنمینبی (یوآن)- را به‌عنوان جایگزینی برای دلار آمریکا به میان بیاورد؟
در مقاله‌هایی که پروفسورها گائو بای، یو یونگدینگ، و دینگ ییفان نوشته‌اند به همه یا بیشتر این پرسش‌ها پرداخته شده است. من نیز اخیراً سه بار در مورد دلارزدایی صحبت کرده‌ام و نوشته‌ام.1
در این یادداشت مقدماتی، به برخی از جنبه‌های این بحث بازمی گردم، ولی سعی می‌کنم حرف‌های گذشته‌ام را تکرار نکنم. در عین حال، به موضوع‌هایی می‌پردازم که در سه مقالهٔ محققان چینی طرح شده است.
همان‌طور که می‌دانید، دلارزدایی از سال ۲۰۲۲ به موضوعی داغ تبدیل شد، یعنی زمانی که آمریکا و اروپایی‌ها در واکنش به تهاجم روسیه به اوکراین تصمیم گرفتند بخش بزرگی از ذخایر ارزی بین‌المللی روسیه را مسدود کنند. یو یونگدینگ نیز در مقاله‌اش به این موضوع اشاره کرده است. مقامات و کارشناسان غربی همیشه خطاب به کشورهای در حال توسعه موعظه می‌کنند که لازم است سیاست‌های «اعتمادسازی» در پیش بگیرند و به حقوق مالکیت احترام بگذارند. اما با نگاهی به گذشته، به واقعیت شگفت‌انگیزی پی می‌بریم. مسدود کردن دارایی‌های روسیه و تهدیدهای اخیر [غرب] در مورد احتمال مصادرهٔ کامل دارایی‌های روسیه، برعکس، گام‌های «اعتمادشکن» بزرگی‌اند که به دلار آمریکا و یورو آسیب جدّی می‌زند. این اقدام [آمریکا و اروپایی‌ها] زنگ خطری بود برای کشورهایی مانند چین که دارندهٔ عمدهٔ اوراق قرضهٔ دلاری آمریکا در بخشی از ذخایر بین‌المللی‌شان هستند. بعد از آن اقدام علیه روسیه، هر کشوری که با آمریکا و بقیهٔ «غرب» رودررو یا درگیر شد بلافاصله متوجه شد که برای کاهش وابستگی به دلار آمریکا و نظام مالی «غرب» لازم است کاری بکند. در بسیاری از نقاط جهان، تلاش برای استفاده از ارزهای ملی در معاملات بین‌المللی، ایجاد یا تقویت نظام‌های پرداخت جایگزین، تکیه بیشتر بر رنمینبی (یوآن) چین، و حتی ایجاد ارز مرجع جدید بریکس شدت یافت. آنچه تا کنون دیده‌ایم بی‌شک ضربهٔ بزرگی است که آمریکا و اروپا به خودشان زده‌اند. سه پروفسور چینی پیش‌گفته نیز در مقاله‌هایشان توجه عمده‌ای به این چالش‌ها داشته‌اند.
اما علاقه به موضوع دلارزدایی در محافل گسترده‌تر و در رسانه‌ها معمولاً با درک پیچیدگی‌های این روند همراه نیست. انتظار زیادی دارند که بریکس در آینده‌ای نزدیک ارز جایگزینی برای دلار آمریکا پیدا کند. اما آیا این انتظار واقع‌بینانه است؟ احتمالاً نه.
پیچیدگی موضوع دو جنبه دارد: سیاسی و فنی. از جنبهٔ سیاسی، به دو مشکل عمده می‌توان اشاره کرد: (الف) مقاومت سرسختانهٔ آمریکا در برابر چشم‌پوشی از آنچه فرانسوی‌ها در دههٔ ۱۹۶۰ آن را «امتیاز گزاف» [دلار] می‌نامیدند. به عبارت دیگر، دست بر داشتن آمریکا از اصرار بر اینکه پول ملی‌اش- که بر اساس منافع ملی آن کشور چاپ و مدیریت می‌شود- مهم‌ترین ارز جهانی باشد؛ و (ب) دشواری‌های موجود در همکاری میان کشورهای عضو بریکس در مسیر این تلاش. اجازه دهید به این دو مشکل عمده بپردازم که تا حدّی متکی بر تجربهٔ عملی خودم در مقام مدیر صندوق بین‌المللی پول (IMF)، نمایندهٔ برزیل در روند شکل‌گیری بریکس، و بعداً معاون رئیس بانک توسعهٔ نوین (NDB) است.
هرگز نباید این واقعیت را نادیده گرفت که آمریکا در مبارزه با هر تلاشی برای خلع سلطهٔ دلار از موقعیتش به‌عنوان محور اصلی نظام پولی بین‌المللی به احتمال زیاد از تمام ابزارهای پُرشماری که در اختیار دارد استفاده خواهد کرد. آنها همیشه این کار را کرده‌اند؛ نخستین بار در مذاکرات پولی و مالی در پایان جنگ جهانی دوم و بلافاصله پس از آن دست به چنین کاری زدند. بعدها، آمریکا با استفاده از حق وتو در صندوق بین‌المللی پول جلوی اقداماتی را گرفت که می‌توانست به تبدیل شدن «حق برداشت ویژه» (SDR) به ارزی کامل با جایگاهی بین‌المللی منجر شود. «حق برداشت ویژه» تا امروز در حاشیه مانده است و در بیرون از صندوق بین‌المللی پول تقریباً هیچ جایگاهی ندارد.
آمریکا با بی‌اعتمادی زیادی به بحث‌های اولیهٔ کشورهای بریکس در مورد دلارزدایی نگاه می‌کند و احتمالاً در هر مرحله از آن روند، برای جلوگیری از پیشرفت برنامه‌های بریکس و ایجاد اختلاف در میان کشورهای عضو بریکس، دخالت هم خواهد کرد. برای مثال، می‌توان پرسید که آیا هند و آفریقای جنوبی از فشارهای آمریکا برای سدّ کردن راه این روند مصون خواهند بود؟ کشور من، برزیل، در حال حاضر سیاست خارجی مستقلی را در دولت رئیس‌جمهور لولا داسیلوا دنبال می‌کند، اما دولت‌های آینده با سمت‌گیری‌های متفاوت ممکن است در چنین موضوع مهمی تمایلی به ناراحت و ناراضی کردن آمریکا نداشته باشند.
این بحث ما را مستقیماً به جنبهٔ دوم موضوع، یعنی جنبهٔ فنی آن می‌رساند. آیا بریکس، به‌مثابهٔ یک گروه، برای مقابله با این چالش پیچیده از انسجام کافی برخوردار است؟ به استناد تجربهٔ عملی خودم از روند شکل‌گیری و کارکرد بریکس، هشدار می‌دهم که در دادن پاسخ مثبت به این سؤال نباید بیش از حدّ خوش‌بین بود. حتی زمانی که فقط پنج کشور سر میز مذاکره بودند، دشواری دستیابی به توافق در مورد برداشتن گام‌های مشخص، به‌ویژه در ایجاد و شروع به کار صندوق پولی بریکس (سازوکار ذخیرهٔ احتیاطی، CRA [به‌نوعی رقیب صندوق بین‌المللی پول]) و بانک توسعهٔ نوین (NDB) واقعاً عجیب و سرسام‌آور بود. اول، به‌دلیل تفاوت میان این کشورها در چشم‌اندازها و منافع ملی‌شان. دوم، و متأسفانه، به‌دلیل تخصص و صلاحیت فنی نداشتن بسیاری از نمایندگان این پنج کشور در مذاکرات و دربارهٔ سازوکارهای مالی حاصل مذاکرات.2 کاملاً درک می‌کنم که حرف تند و تلخی است، اما اگر در مورد مقابله با مشکلات دلهره‌آور دلارزدایی و جایگزین‌های ارز آمریکا جدّی هستیم، باید واقع‌بین باشیم و به حداقلی از «انتقاد از خود» پایبند باشیم.
گسترش بریکس، که در سال ۲۰۲۴ آغاز شد، مشکلات هماهنگی میان اعضا و آسیب‌پذیری‌های سیاسی را بدتر از این هم خواهد کرد. با نُه یا ده کشور عضو (بسته به اینکه آیا عربستان سعودی دعوت به عضویت را بپذیرد یا نه)، می‌توان پیش‌بینی کرد که جلو رفتن در هر موضوع عملی با چالش‌ها و موانع بزرگ‌تری روبه‌رو خواهد بود. غیرمتخصصان، ناظران خارجی، و حتی دانشگاهیان مطالعه‌کرده اغلب از این مشکلات بی‌اطلاع‌اند. برخی از آنها تولید ناخالص داخلی (GDP) و جمعیت بریکس [اولیه] یا بریکس+ [امروزی] را با هم جمع می‌زنند و با عجله نتیجه می‌گیرند که این گروه به نیروی بزرگی در جهان تبدیل شده است. برخی از کشورها، که به اعتقاد من چین و روسیه در میان آنها هستند، می‌خواهند این گروه را حتی بیشتر از این گسترش دهند. در قلم‌پردازی‌های روزنامه‌نگارانه گویا بریکس گسترش‌یافته قرار است به مجمعی از «جنوب جهانی» تبدیل شود. این ممکن است چشم‌انداز خوبی به نظر بیاید، اما می‌توان پرسید: آیا افزایش عمده و سریع تعداد اعضای این گروه در نهایت منجر به این نخواهد شد که بریکس+ به چیزی شبیه به «سازمان ملل متحد جنوب» تبدیل شود، یا شاید به اندازهٔ خود سازمان ملل ناکارآمد بشود؟
با این حال، اجازه دهید خیلی منفی نباشیم. واقعیت این است که گروه بریکس شامل کشورهای بزرگی است. چهار عضو اصلی آن- برزیل، روسیه، هند، و چین- از غول‌های جهان‌اند. چین از لحاظ تولید ناخالص داخلی بر پایهٔ «برابری قدرت خرید» (ppp) اکنون بزرگ‌ترین اقتصاد جهان است و با اختلاف چشمگیری از آمریکا پیشی گرفته است. کشورهای بریکس نارضایتی دیرینه‌ای از ساختار پولی و مالی بین‌المللی کنونی دارند. و تازه، دلایل نارضایتی آنها در این دهه‌های اولیهٔ قرن بیست و یکم از قبل نیز بیشتر شده است. بی‌ثباتی‌های مالی، اقتصادی، و سیاسی افزایش چشمگیری یافته است، اما در «غرب» هیچ نشانه‌ای از انطباق با وضع جدید و دادن امتیازهای لازم به بریکس و دیگر بازارهای نوظهور دیده نمی‌شود. ناکارآمدی نظام پولی بین‌المللی مبتنی بر دلار، که قدمت آن به دههٔ ۱۹۶۰ بازمی‌گردد، امروزه بیش از پیش آشکار می‌شود.
بنابراین، وظیفه داریم بکوشیم با این چالش‌ها مقابله کنیم. اگر ما به‌عنوان یک گروه نتوانیم این کار را پیش ببریم، شاید چین خودش دلارزدایی را به عهده بگیرد و پیش ببرد. با این حال، همان‌طور که پروفسور گائو بای تأکید کرده است، اصلاً مشخص نیست که آیا چین توان آن را دارد که ارز خودش را جایگزین دلار آمریکا کند یا نه. برای اقتصادی که هنوز از نظر مالی و از جنبه‌های دیگر به بلوغ کامل نرسیده است، «امتیاز گزاف» ممکن است به «بار گزاف» بر دوشش تبدیل شود. پروفسور گائو پرسش‌هایی خوبی در ارتباط با این موضوع مطرح کرده است. آیا چین آماده و علاقه‌مند است که رنمینبی (یوآن) را به ارزی کاملاً قابل‌تسعیر به ارزهای دیگر تبدیل کند؟ قابل‌تسعیر شدن رنمینبی احتمالاً پیش‌شرط لازم برای آن است که این ارز تا حدّی چشمگیر جایگزین دلار آمریکا شود. آیا چین آماده است که افزایش قیمت ناشی از افزایش تقاضای بین‌المللی برای رنمینبی (یوآن) را بپذیرد؟ افزایش قیمت رنمینبی چه تأثیری بر صادرات چین و تراز پرداخت‌ها چه اثری بر حساب‌های جاری خواهد داشت؟ آیا افزایش چشمگیر نقش پول چین با استراتژی دیرینه و موفق آن کشور برای محافظت محتاطانه از اقتصاد و نظام‌های مالی‌اش در برابر تلاطم‌های بین‌المللی در تضاد نخواهد بود؟ و آخرین اما نه کم‌اهمیت‌ترین سؤال این است که آیا چین آماده است که بار خشم آمریکا علیه هر کسی را که برای جایگزینی دلار تلاش جدّی می‌کند متحمل شود؟ به‌دلیل این عدم‌قطعیت‌ها و ابهام‌های دیگر، انتظار اینکه چین به‌تنهایی روند دلارزدایی را پیش ببرد خیلی واقع‌بینانه نیست.
این بحث ما را به گروه بریکس بازمی‌گرداند. با فرض اینکه این گروه قادر به غلبه بر مشکلات هماهنگی، آسیب‌پذیری‌های سیاسی، و کمبود متخصص در کشورهای عضو باشد، این تلاش [برای دلارزدایی] می‌تواند میان چند کشور عضو پخش شود. در این صورت، بار سیاسی و فنی عظیم این روند بین چند کشور تقسیم خواهد شد.
روسیه، رئیس بریکس در سال ۲۰۲۴، مدتی است که کار بر روی بازنگری نظام بین‌المللی و طرح‌های احتمالی بریکس در این حوزه را آغاز کرده است. در مورد اینکه بریکس امسال در دورهٔ رهبری روسیه تا چه حد توانسته است در این مسیر پیش برود اطلاعات کمی وجود دارد. در هر صورت، می‌توان پیش‌بینی کرد که روسیه، که تا کنون قربانی اصلی سلاح شدن دلار آمریکا و نظام مالی «غربی» است، برای پیشبرد این برنامه تمام تلاشش را بکند. امیدوارم که برزیل، رئیس بعدی این گروه در سال ۲۰۲۵، کار را از همان جایی که روسیه رها خواهد کرد ادامه دهد.
یادداشت‌ها
1 نگاه کنید به پائولو نوگویرا باتیستا جونیور، بریکس و سازوکارهای تأمین مالی که ایجاد کرده است: پیشرفت و کاستی‌ها (لندن: Anthem Press، ۲۰۲۲). پائولو نوگویرا باتیستا جونیور، «ارز بریکس؟» (مقاله در سمینار بریکس در مورد همایش حکمرانی و تبادل فرهنگی ۲۰۲۳، ژوهانسبورگ، آفریقای جنوبی، ۱۹ اوت ۲۰۲۳)، https://www.nogueirabatista.com.br/wp-content/uploads/2023/09/Aug-2023-On-possible-BRICS-currency.pdf; پائولو نوگویرا باتیستا جونیور، «ابتکارات مالی و پولی بریکس – بانک توسعهٔ نوین، سازوکار ذخیرهٔ احتیاطی و ارز جدید احتمالی» (مقاله در بیستمین نشست سالانهٔ باشگاه بحث والدای، سوچی، روسیه، ۲ اکتبر ۲۰۲۳)، https://valdaiclub.com/a/highlights/brics-financial-and-monetary-initiatives/; پائولو نوگویرا باتیستا جونیور، «تسویه حساب‌های مالی بریکس» (سخنرانی، بحث و گفت‌وگوی از راه دور در باشگاه بحث والدای، ۱۸ مارس ۲۰۲۴)، https://www.nogueirabatista.com.br/wp-content/uploads/2024/03/Mar-2024-BRICS-Financial-Settlements.pdf.
2 در کتابم، بریکس و سازوکارهای تأمین مالی که ایجاد کرده است: پیشرفت و کاستی‌ها (۲۰۲۲)، مفصل دربارهٔ این مذاکرات و پنج سال اول فعالیت بانک توسعهٔ نوین و سازوکار ذخیرهٔ احتیاطی بحث کرده‌ام. در مقالهٔ کوتاهی که در سال ۲۰۲۳ منتشر شد نیز به این موضوع اشاره کردم. نگاه کنید به نوگویرا باتیستا، «ابتکارات مالی و پولی بریکس»، https://valdaiclub.com/a/highlights/brics-financial-and-monetary-initiatives/.