مصطفی الکاظمی در آستانه نشست سران شورای همکاری خلیج فارس که همزمان با سفر جو بایدن به عربستان سعودی برگزار می‌شود، ابتدا به جده رفت و از آنجا راهی تهران شد تا به گفته تحلیلگران منطقه‌ای برای فعال‌سازی دوباره روابط تهران و ریاض تلاش کند.
نخست‌وزیر عراق که در دو سال اخیر میان تهران و ریاض میانجیگری کرده است، شنبه ۲۵ ژوئن/ ۴ تیر به عربستان سعودی رفت. محمد بن‌سلمان، ولیعهد متهم به صدور فرمان قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار عربستانی مقیم آمریکا، در جده به استقبال او آمد. در تهران نیز علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو به استقبال نخست وزیر عراق رفت و او سپس در نهاد ریاست جمهوری با استقبال ابراهیم رئیسی، رئیس دولت روبرو شد. بنا بر گزارش رسانه‌های داخلی ایران، یک هیئت دیپلماتیک نخست وزیر عراق را در این سفر همراهی می‌کنند.
ابراهیم رئیسی، رئیس دولت جمهوری اسلامی در کنفرانس خبری مشترک با الکاظمی در حالیکه تحلیلگران منطقه‌ای سفر نخست‌وزیر عراق را «حائز اهمیت» دانسته‌اند، همانند دیدار پیشین خواستار همکاری بیشتر عراق در برگزاری مراسم اربعین و تسهیل روادید برای «زائران» شد. او گفت:
«قرار شد برای زیارت زائرین در اربعین حسینی تسهیلات بیشتری را دولت عراق قائل شود و زائرین برای اربعین به سهولت و آسایش از مرزهای زمینی و هوایی به عراق سفر کنند و مشکلات در سنوات گدشته برطرف شود.»
عادی‌سازی روابط کشورهای منطقه با اسرائیل یکی دیگر از موضوعاتی بود که رئیسی به آن اشاره کرد و گفت که از نظر ایران عادی‌سازی روابط با اسرائیل و حضور بیگانگان در منطقه «مشکل‌ساز است و مشکلی از منطقه حل نخواهد کرد».
او همچنین با بیان اینکه ایران از آتش‌بس در یمن، یکی از اختلاف‌های عمده ایران و عربستان سعودی، حمایت می‌کند گفت: «ادامه جنگ را بی‌حاصل می‌دانیم و جز رنج برای مردم در یمن حاصلی بر این جنگ وجود ندارد و باید این جنگ خاتمه یابد و آتش‌بس گامی در جهت حل مسائل یمن است».
رسانه‌های داخلی ایران به نقل از الکاظمی نوشتند که «توافق کردیم روابط تجاری‌مان را تقویت کرده» و «برای زائران برنامه زمانی تنظیم کنیم».
حمایت از آتش‌بس در یمن نیز یکی دیگر از مواردی بود که نخست‌وزیر عراق بر آن تاکید کرد. او گفت: «توافق کردیم حمایت‌مان را از آتش‌بس در یمن و اصل گفت‌وگو برای پایان دادن به جنگ یمن اعلام کنیم.»
ماموریت ویژه الکاظمی
هنوز جزئیات ملاقات الکاظمی با مقام‌های عربستان سعودی فاش نشده است اما پیش از آغاز سفر فشرده او، یک «مقام رسمی» در عراق به واشنگتن پست گفت که هدف از سفر نخست وزیر به عربستان سعودی و ایران «فعال‌سازی دوباره مذاکرات» میان این دو رقیب منطقه‌ای است.
ایران و عربستان سعودی از سال ۱۳۹۴ پس از اینکه گروهی از بسیجیان در «واکنش اعتراضی» به گردن زدن باقر النمر، روحانی شیعه در عربستان سعودی به سفارت این کشور حمله کردند، پر تنش و به لحاظ دیپلماتیک قطع شده است.
بنا بر آنچه که در رسانه‌ها فاش شده است نمایندگان دو کشور تا به حال دستکم پنج مرتبه به میانجیگری عراق گفت‌وگو کرده‌اند. ایران آخرین دور مذاکره با طرف عربستانی را «مثبت» توصیف کرده است. در سوی مقابل اما مقام های سعودی گفته‌اند که این مذاکرات تا به حال دستاوردی نداشته است. نخست وزیر عراق هم چندی قبل گفت که به نتیجه این مذاکرات خوش‌بین و در انتظار خبرهای خوب است.
الکاظمی آخرین بار شهریور ۱۴۰۰ به ایران سفر و در آنجا با ابراهیم رئیسی که تازه دولت را تحویل گرفته بود، و رهبر جمهوری اسلامی دیدار کرد. دومین سفر او به ایران در فاصله کمتر از یک سال در آستانه نشست سران شورای همکاری کشورهای خلیج فارس، که قرار است همزمان با سفر جو بایدن به عربستان سعودی برگزار شود، صورت گرفته است.
عراق در میان فشار تهران و ریاض
«بغداد الیوم» در یک گزارش که پیش از سفر منطقه‌ای الکاظمی منتشر شد، هدف اصلی این سفر را «نزدیک کردن مواضع تهران و ریاض» عنوان کرد و به نقل از احسان الشمری، تحیلیگر مسائل استراتژیک نوشت که در سفر به عربستان سعودی «تلاش می‌شود مواضع بغداد و ریاض در ارتباط با نشست سران شورای همکاری کشورهای خلیج فارس به هم نزدیک شود».
به اعتقاد این تحلیلگر، «عراق بخشی از نظام عربی است و باید به سمتی برود که ثبات را تضمین کند، اما در عین حال نباید طرف هیچ اختلافی باشد.». زمزمه دوری عراق از ایران از چند روز قبل به گوش رسیده بود، آنجا که وزیر خارجه عراق گفته بود: «تهران حرف‌های جدیدی از بغداد خواهد شنید» و روابط با ایران از «مرحله سکوت» به «مرحله صراحت» رسیده است و عراق به دخالت ایران در امور داخلی خود نیازی ندارد.
رسانه‌های همسو با جمهوری اسلامی هم هدف از سفر الکاظمی به تهران در آستانه نشست شورای همکاری خلیج فارس را «بخشی از نقشه راه اصلاح روابط عربستان و ایران، اصلاح مسیر آن و تقویت روابط دوجانبه و تلاش برای گشودن افق‌های جدیدی برای آن روابط» توصیف کردند.
یک منبع دولتی هم که نامش فاش نشد گفت که «این سفر به منظور جلوگیری از پیش داوری‌ها درباره مشارکت عراق در نشست[سران شورای همکاری کشورهای خلیج فارس] مرتبط با ایران، به‌ویژه پس از رسیدن پیام‌هایی مبنی بر قصد این کنفرانس برای تشکیل یک ائتلاف نظامی علیه ایران، صورت می‌گیرد».
ایران تنهاتر از همیشه
ایران از مذاکرات پیشین برجام نتیجه‌ای نگرفت و پس از سفر برنامه‌ریزی نشده بورل به تهران، گفته شده است که دور جدید مذاکرات به زودی از سر گرفته می شود. بی‌نتیجه ماندن مذاکرات احیاء برجام و افزایش تنش میان ایران و اسرائیل همزمان با زمزمه ایجاد ائتلاف نظامی عربی برای کنترل ایران در منطقه و نزدیکی آنکارا به عربستان سعودی و اسرائیل، فشار بر تهران را شدت بخشیده است.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی روز شنبه ۲۵ ژوئن پس از دیدار با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اروپا گفت که مذاکرات به زودی از سر گرفته می‌شود.
منابع نزدیک به دبیرخانه شورای امنیت ملی ایران که دبیر آن یک‌شنبه ۵ تیر/ ۲۶ ژوئن با بورل دیدار کرد، گفته‌اند که یکی از کشورهای منطقه، و به احتمال زیاد قطر میزبان دور بعدی مذاکرات نجات برجام خواهد بود.
احتمال می‌رود الکاظمی در این سفر پیام کشورهای عربی منطقه را که پیشتر خواستار مشارکت در مذاکرات برجام و یا لحاظ کردن نگرانی‌هایی آن‌ها نسبت به ایران در توافق نهایی شده بودند، هم به مقام‌های ایران منتقل کند.
علاوه بر تحولات منطقه‌ای که بر سرنوشت عراق نیز تأثیر دارد، بن‌بست در تشکیل دولت که با استعفاء مقتدا صدر در عراق نمایان شده است، می‌تواند یکی دیگر از محورهای گفت‌وگو میان مسئولان جمهوری اسلامی و الکاظمی باشد. هرچند که منابع عراقی گفته‌اند که در این سفر مسائل داخلی عراق موضوع بحث نخواهد بود.
با استعفای ۷۲ نماینده همسو با مقتدا صدر باردیگر جریان شیعی همسو با ایران در پارلمان عراق اکثریت را به دست آورده است. ایران با مداخله آشکار در عراق و حمایت از گروه‌های شبه نظامی و سیاسی شیعی در شکل‌گیری دولت و تنش‌های داخلی این کشور نقش دارد.
الکاظمی در آغاز کار وعده کرده بود که مداخله همسایگان در امور داخلی عراق را کاهش دهد و شبه نظامیان وابسته به ایران را در نیروی نظامی دولتی ادغام کند. نیروهای همسو با ایران در عراق هم هم‌صدا با جمهوری اسلامی خواستار خروج نظامیان ایالات متحده آمریکا از عراق هستند. ایران و نیروهای نیابتی آن پس از ترور قاسم سلیمانی در دی ۱۳۹۸ چندین مرتبه به مواضع ایالات متحده یا همپیمانانش در عراق و اقلیم کردستان حمله کردند.
اختلاف مالی دو کشور بر سر صادارت برق و بدهی عراق به ایران هم می‌تواند یکی دیگر از محورهای این مذاکرات باشد. عراق به تازگی اعلام کرده تمامی بدهی ناشی از خرید برق از ایران را تسویه کرده است.
همچنین بحث ریزگردها و وضعیت اقلیمی که رنج مضاعفی را بر مردم دو کشور تحمیل کرده می‌تواند از دیگر محورهای این دیدار باشد، هرچند که به نظر می‌رسد برای دو طرف تضمین‌های سیاسی و امنیتی در اولویت قرار دارد.