احتمال دارد در هفته آینده، مدارس ایران به روی دانش‌آموزان بازگشایی شود ولی به احتمال قوی وزارت آموزش و پرورش از کرده خود پشیمان خواهد شد.
موج پنجم ویروس کرونا و هشدار اخیر سخن‌گوی ستاد ملی مقابله با کرونای ایران در خصوص خیز جدید بیماری کووید-۱۹ در آبان ۱۴۰۰، چالش بزرگی پیش روی مسوولان حوزه سلامت و آموزش قرار داده است.
تاکید برخی مسئولان جهت بازگشایی مدارس و شیوه آموزش حضوری در سال تحصیلی جدید در ابتدای مهر یا آبان از یک سو و نظرات مخالف آن از سوی برخی معلمان و کارشناسان حقوق کودکان از سوی دیگر، محور اصلی مباحث و نگرانی‌ها است.
«علیرضا رئیسی»، سخن‌گوی ستاد ملی مقابله با کرونا روز یک‌شنبه ۲۱ شهریور در یک برنامه تلویزیونی گفت: «ممکن است در آبان خیز جدید کرونا داشته باشیم.»
براساس آمار دولتی، تاکنون تنها حدود ۳۵ میلیون دوز واکسن در ایران تزریق شده است.
هنوز به‌درستی مشخص نیست که چه گروه‌هایی به طور کامل در ایران واکسینه شده‌اند. معلمان در ایران در گروه‌های اولویت‌دار نبوده‌اند. بحث دیگر هم واکسینه شدن دانش‌آموزان بالای ۱۲ سال است که برخی کشورها آن را آغاز کرده‌اند ولی ایران هنوز برنامه‌ای در این خصوص ندارد.
تاکید برخی مسوولان دولتی بر آموزش حضوری و فیزیکی دانش‌آموزان در شرایطی که جامعه ایران توان مدیریت گردهمایی و تجمع را به دلیل آمار بالای ابتلا و مرگ و میر کرونا ندارد، نبود برنامه‌ریزی در این خصوص را بیش از پیش نشان می‌دهد. حتی به درستی مشخص نیست که در صورت بروز اتفاقاتی هم‌چون درگیری کودکان با بیماری کووید-۱۹، تمهیدات وزارت آموزش و پرورش و وزارت بهداشت به عنوان دو نهاد متولی در این امر چه خواهد بود.
افزون بر آن، هنوز تکلیف سه میلیون دانش‌آموزی که بر اساس آمارهای دولتی و رسمی، در سال گذشته از تحصیل جا مانده‌اند، کودکانی که به دلیل نبود دسترسی مناسب به اینترنت، از بالای کوه به کلاس‌های خود وصل می‌شدند، دانش‌آموزان عشایر جا مانده از تحصیل یا دخترانی که در فاصله همه‌گیری کرونا، به دلیل فقر و یا قطع دسترسی به مدارس، وادار به ازدواج‌های اجباری شده‌اند، مشخص نشده است.
تبعیض ساختاری در نظام آموزشی ایران در شرایط بحرانی کرونا بیش از گذشته بروز کرده است. شرایط تحصیل کودکان مدارس استثنائی هم به اعتقاد معلمان این مدارس، دیده نشده است.
هم‌چنین مشخص نیست که مشکل کمبود معلم که باعث تراکم دانش‌آموز در کلاس‌های درس سال گذشته شده بود، توسط وزارت آموزش و پرورش مرتفع شده است یا امسال نیز معلمان شرکتی به جای معلمان استخدام رسمی در کلاس‌ها حضور پیدا می‌کنند.
شرایط بحرانی و شکست حتمی نظام آموزشی در ایران
«سعید پیوندی»، جامعه‌شناس و استاد «دانشگاه لورن» فرانسه چشم‌انداز پیش روی نظام آموزشی در سال تحصیلی جدید را وابسته به تجربه سال گذشته عنوان می‌کند و می‌گوید: «سال گذشته تجربه چندان مثبتی نداشتیم زیرا نه تنها سازمان‌دهی و مدیریت خوبی در خصوص مدیریت بحران وجود نداشت و آموزش و پرورش نتوانست در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر، به موقع بسیج شود بلکه توان رسیدگی در زمان درست به دانش‌آموزان و به‌ویژه دانش‌آموزانی که دارای امکانات محدودتری بوده و به خانوادههای تهی‌دست تعلق داشتند و یا در مناطق دورافتاده‌تر بودند را هم نداشت تا این گروه بتواند از آموزش‌های مجازی بهره‌مند شوند.»
به گفته این استاد دانشگاه لورن، برآوردهای سازمان آموزش و پرورش نشان می‌دهند که حدود یک سوم از دانش‌آموزان ایران، یعنی حدود چهار و نیم میلیون نفر به نحوی در دوران همه‌گیری ویروس کرونا از یک آموزش مدام و حداقل مطلوبی که شاید بچه‌های خانوادههای طبقات متوسط یا مرفه از آن برخوردار بودند، جا ماندند: «این رقم بسیار بالایی در مقایسه با سایر کشورها است.»
به طور متوسط، در کشورهای اروپایی در سال تحصیلی گذشته حدود پنج درصد دانش‌آموزان از تحصیل بازماندند ولی در ایران، این رقم بیش از ۳۰ درصد دانش‌آموزان را در برگرفت.
به گفته سعید پیوندی، این فاصله بسیار زیاد تا حدودی نشان دهنده نداشتن آمادگی و توانایی نظام آموزشی ایران برای اداره کردن آموزش در یک شرایط بحرانی است.
موج گسترده افت و ترک تحصیل دانش‌آموزان در ایران که از سال گذشته آغاز شده و بخشی از آن، محصول آموزش مجازی، پیش‌بینی نشدن درست بستههای آموزشی تحصیلی و جا ماندن از شبکه شاد بوده، هم‌چنان باقی است.
در آغاز همه‌گیری کرونا در مارچ ۲۰۲۰، یونسکو اعلام کرد تعطیلی مدارس در ۱۳ کشور برای مهار شیوع کووید-۱۹ باعث اختلال در تحصیل بیش از ۲۹۰ میلیون دانش‌آموز در سطح جهان شده است؛ رقمی که به گفته یونسکو، بی‌سابقه بود.
یونسکو پشتیبانی فوری از کشورها، از جمله ارایه راه حل‌هایی برای آموزش از راه دور، تدارک بستههای آموزشی و آموزش از طریق تلویزیون و شبکه‌های مجازی و فراگیر را در دستور کار خود قرار داد.
سعید پیوندی، جامعه‌شناس به «ایران‌وایر» توضیح می‌دهد که امسال بازگشایی مدارس در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر، در شرایط بحرانی‌تری قرار دارد: «چرا که به نسبت سایر کشورهای دنیا، ویروس کرونا با سرعت بیشتری در ایران در حال گردش است و مردم نیز به اندازه کافی واکسینه نشده‌اند. بنابراین، از طرفی آموزش از راه دور، مدیریت بد آموزشی و نبودن امکانات آموزشی برای شمار بسیاری از دانش‌آموزان می‌توانند لطمات بسیاری به تحصیل آن‌ها وارد سازند و از سوی دیگر، بازگشایی مدارس به صورت حضوری هم در شرایطی مطرح شده است که کودکان نسبت به ویروس نوع دلتا در معرض آسیب بیشتری قرار دارند.»
پیوندی می‌گوید: «این دو راهی کماکان در مقابل نظام آموزشی ایران هست و حتی نمی‌دانیم که در سال تحصیلی جدید چه تعدادی از دانش‌آموزان به مدارس باز خواهند گشت و با چه وضعیت آموزشی در سال جدید مواجه خواهیم بود.»
این جامعه‌شناس حوزه آموزشی با بیان این که هنوز هیچ کار جدی در ایران انجام نشده است، اضافه می‌کند: «با بازگشایی مدارس در ایران، یک بار دیگر با همان آشفتگی و بی سرو سامانی و بی سازمانی سال گذشته یا حتی بدتر از آن مواجه خواهیم بود. زیرا کودکان جدیدی که وارد مدرسه می‌شوند، خیلی آسیب‌پذیر هستند و آن‌هایی که سال گذشته وضعیت شکننده داشتند، بعد از یک دوران طولانی، با تجدید این دوران منفی ممکن است برای همیشه از تحصیل کناره بگیرند. آسیب‌هایی که هم اکنون کودکان در ایران در معرض آن قرار دارند، به طور جدی می‌توانند آموزش ایران را به قهقرا ببرند.»
نظام آموزشی ایران، بی‌نظم، بی‌برنامه و ناکارآمد
«حامد فرمند»، فعال حقوق کودکان، بی برنامگی، بی‌نظمی و نبود نگاه جامع در مورد آن‌چه مصلحت کودک و جامعه است را در زمینه بازگشایی مدارس، هشداردهنده می‌داند.
او از منظر حقوق کودک می‌گوید: «بر اساس مشاهدات موجود در خصوص نحوه عملکرد نظام آموزشی امریکا، می‌توانم به این نکته تاکید کنم که بازگشایی مدارس بر اساس یک نظام سلامت عمومی دنبال می‌شود و از طرفی، تعامل بین والدین و مدارس و مدیران محلی تصمیمات را شکل می‌دهد.»
به گفته این فعال حقوق کودک، آن‌چه در سال‌های اخیر در ایران دیده شده، نشان دهنده نظام ناکارآمدی بوده که آخرین و تازه‌ترین مصداق آن هم میزان مرگ و میر و مدیریت کرونا در کشور است.
حامد فرمند اضافه می‌کند: «فارغ از دولت، حوزه‌های دیگر، هم‌چون انجمن‌های صنفی معلمان و مربیان، کارآمدی لازم را ندارند و هرجا خواسته‌اند قدمی بردارند، با آن‌ها برخورد شده است؛ از جمله زندانی شدن معلمان و فعالان صنفی که هر ساله شاهد آن هستیم. با این شکل، تصمیم‌گیری عملا اتفاقی نمی‌افتد زیرا تصمیمات کاملا از بالا به پایین هستند. مجموعه شرایط مدیریت کرونا در کشور هیچ دورنمای مطلوبی ندارد که تصمیم بازگشایی مدارس مبتنی بر آن دورنما باشد.»
فرمند می‌گوید: «طی یک سال و نیمی که کشور درگیر کرونا بود هم نیازهای آموزشی کودکان برآورده نشد چون زیرساخت‌ها فراهم نشده بودند و در جهت فراهم شدن آن‌ها هم اقدامی انجام نشده بود.»
این فعال حقوق کودکان می‌گوید: «در حیطه آموزش، مشکلات بسیار زیرساختی، از جمله بی‌عدالتی آموزشی در برگزاری آموزش‌های غیرحضوری که فعالان حوزه کودک و حوزه آموزش از آن صحبت می‌کردند، در دوران همه‌گیری کرونا به صورت کاملا جدی هویدا شد. گروه‌های غیربرخوردار و اقشار محروم گرچه قبلا هم به صورت کامل دسترسی به آموزش نداشتند ولی در شرایط کرونا، همان میزان دسترسی آن‌ها هم قطع شد.»
او می‌گوید: «هیچ‌گاه سرمایه‌گذاری جدی برای توسعه زیرساخت‌های آموزشی انجام نشد، در صورتی که جز حوزه‌های ایدئولوژیک مثل سازمان تبلیغات اسلامی و سایر حوزه‌ها، بودجه‌های بسیار بیشتری به نسبت بودجه وزارت آموزش و پرورش دریافت کرده‌اند.»
بازگشایی مدارس، سیاسی و امنیتی خواهد شد
«محمدرضا محبوب‌فر»، کارشناس حوزه سلامت و بحران‌های محیطی با بیان این که آموزش و پرورش در خصوص بازگشایی مدارس تغییر عقیده خواهد داد، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «وزارت بهداشت و درمان و ستاد ملی مقابله با کرونا که مسوولیت تامین سلامت دانش‌آموزان، معلمان و کادر اجرایی مدارس را برعهده دارند، اعلام کرده‌اند که بازگشایی مدارس انجام خواهد شد. از طرفی هم سرپرست وزارت آموزش و پرورش نظری مخالف با نظر وزیر بهداشت و درمان دارد. چون از شرایط خانواده‌ها و دانش‌آموزان مطلع است و می‌داند که در صورت بازگشایی، مخالفت فراگیر از سوی خانواده‌ها رخ خواهد داد.»
محبوب‌فر در مورد چرایی اصرار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و ستاد ملی مقابله با کرونا نسبت به بازگشایی مدارس و شیوه ترکیبی بازگشایی مدارس هم‌چنین تصریح می‌کند: «در حال حاضر حدود ۹۰ درصد از معلمان و کادر اجرایی مدارس دوز اول واکسن کرونا را دریافت کرده‌اند که از میان آن‌ها، کمتر از نیمی، یعنی حدود ۴۰ درصد دوز دوم را دریافت کرده‌اند و اعلام شده است که تا پایان شهریور، واکسیناسیون معلمان به پایان می‌رسد. اما تکلیف واکسیناسیون دانش‌آموزان و والدین آن‌ها چه می‌شود؟»
او تاکید می‌کند که در خصوص زمان بازگشایی مدارس ابهام وجود دارد و این بازگشایی، خانواده‌ها و دانش‌آموزان را به چالش کشیده و با این مساله، روح و روان آن‌ها به بازی گرفته شده است.
به اعتقاد این کارشناس، چنان‌چه روی بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها اصرار شود، این به مساله سیاسی و امنیتی تبدیل خواهد شد.
تخصیص پیدا نکردن بودجه برای تجهیزات بهداشتی مدارس، نرسیدن سرانه بهداشتی به اماکن آموزشی، جامانده‌ها از آموزش مجازی، چالش کمبود ۲۰۰ هزار معلم و دانش‌آموزانی که هنوز ثبت‌نام نکرده‌اند، در کنار بحران‌های معیشتی، اقتصادی و کرونا می‌تواند وزارت آموزش و پرورش را با یکی از بحرانی‌ترین سال‌های آموزشی مواجه کند.