توجه به توسعه روستا از جمله مهم‌ترین اقدامات اقتصادی و اجتماعی کشورهایی مانند ایران است؛ زیرا کشاورزی بخش عظیمی از اقتصاد کشور را به خود اختصاص داده است. اما متأسفانه همواره شاهد تداوم مهاجرت روستاییان به شهر و گسترش حاشیه‌نشینی بوده‌ایم. در مطلب حاضر به عوامل تضعیف‌کننده رشد کشاورزی، دلایل مهاجرت، تأثیر کرونا بر کشاورزی، توصیه‌ای جهانی در خصوص توسعه پایدار کشاورزی، پیامدهای مهاجرت به شهر و نیز حاشیه‌نشینی خواهیم پرداخت.
دلایل مهاجرت روستاییان به شهر
مهاجران روستایی عمدتأ جهت دست یافتن به شغل و درآمد بیشتر، دستیابی به جاذبه‌های عمومی اجتماعی و فرهنگی شهری و نیز امکانات رفاهی تفریحی، کوچ می‌کنند. کمبود زمین و مسأله مالکیت نیز از جمله عوامل تأثیرگذار دیگر است.
امروزه پیشرفت فناوری و نیز ارتباطات، موجب مقایسه سبک زندگی، خلق نیاز، بالاتر بردن سطح توقعات و در نهایت دامن زدن به جلای اقامتگاه روستاییان شده است. همانطور که می‌دانید ایران در منطقه نیمه‌خشک و در جنوب نیم‌کره شمالی زمین قرار دارد و به دلیل موقعیت خاص خود در کشاورزی دارای مزیت نسبی نبوده و عدم درک صحیح مسئولین امر و برنامه‌ریزی ناصحیح، منجر به تضعیف اقتصاد کشاورزی و به تبع، کوچ روستاییان به شهر شده است. مسائل ساختاری متعددی در وقوع این امر دخیل هستند؛ مانند: اقتصاد متکی به نفت، قرار گرفتن ایران در منطقه نیمه‌خشک، تبدیل شدن شهرها به عنوان محل تمرکز مازاد اقتصادی، و اقتصاد مورد تحریم.
ابوالقاسم داداشلو نماینده استان آذربایجان شرقی مهرماه ۱۳۹۹ در شورای عالی استانها با بیان اینکه در بررسی وضعیت روستاها ملاحظه می‌شود که از چند سده اخیر با رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهان عقب‌ماندگی مناطق روستایی بیشتر عیان شده است گفت: در کشور ما نیز در اثر سیاستهای توسعه‌ای بخشی و توجه به بخش صنعت و کشاورزی در قالب کشت و صنعت، متاسفانه تنها کشاورزی سنتی و بومی مناطق کشور از رونق افتاد و عملأ توجیه خودش را از دست داد. این مهم موجب مهاجرت سیل عظیم روستاییان به شهرهای بزرگ به ویژه تهران شده است. این عضو شورای عالی استانها با تأکید بر اینکه پیشتر تعدادی از مدیران و سیاستگذاران، صرفأ بر توسعه کشاورزی در روستاها متمرکز بودند بیان کرد: امروزه نتایج نشان میدهد که توسعه روستایی صرفأ از این طریق محقق نمی‌شود. روستا جامعه‌ای است که دارای ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مختلف بوده و نیازمند توسعه همه جانبه است.
تاثیر کرونا بر کشاورزی:
باز شدن پای اثرات مخرب ویروس کرونا بر ابعاد کشاورزی کشور و اپیدمی شدن آن در زمینه امنیت غذایی پیامدهای متعددی به همراه داشته است. به گفته صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه کشاورزی تغییر و افت تولید، عدم صادرات، افزایش هزینه تولید، تاثیر بر حمل و نقل و کاهش مصرف و غیره از اثرات مخرب کرونا در حوزه کشاورزی است. کاهش تقاضا برای محصولاتی همچون سبزی، صیفی و تازه‌خوری، کاهش صادرات محصولات غذایی و کشاورزی به دلیل بسته شدن مرزها و قرنطینه‌های بهداشتی از دیگر پیامدها است که این صادر نشدن موجب انباشته شدن و ارزان‌تر شدن محصولات شده؛ این امر نتیجه‌ای جز کاهش درآمد و تولید و از دست رفتن مشتری را به دنبال نداشت. تا زمانی که تعاملات اجتماعی و تبادلات مرزی همانند قبل شود بخش کشاورزی تحت تأثیر این بحران قرار می‌گیرد و جامعه باید بداند در زمان این بحران چگونه تغییراتی در الگوی مصرف خود ایجاد کند و بازاریابی و فروش محصولات کشاورزی چگونه خود را با این بحران وفق دهند. تحقق این امر علاوه بر تلاش تولیدکننده و اطلاع‌رسانی به وی، به حمایت بیشتر دولت در خرید تضمینی محصولات و تنظیم بهتر بازار و استفاده از نیروهای متخصص نیاز دارد.
توصیه‌ای جهانی در خصوص توسعه پایدار روستایی
در سال ۱۹۹۱، دولت هلند و سازمان بین‌المللی خاوبار و کشاورزی (فائو) بیانیه‌ای مشترک تحت عنوان «بیانیه و دسـتورالعمل دن بـوش در ارتباط با اقدام برای توسعه کشاورزی و روستایی پایدار» منتشر کردنـد کـه بـر اساس آن، باید استفاده گسترده و بیش از حـد جهـان صـنعتی از منـابع تجدیدناپذیر، مهـاجرت بی رویه روستاییان به شهرها، آلودگی محیط زیست و مشکلات ناشی از مـواد زائـد صـنایع، و ایجاد نظام‌های تولیدی ناپایـدار مورد تعدیل و تغییرات بنیادین قرار می‌گرفت. همچنین، در ایـن بیانیـه، تمهیـدات لازم بـرای هشـت برنامـه بین‌المللی پیش‌بینی شده بود.
اساس توسعه کشاورزی و روستایی پایدار در فصل ۱۴ از دستورالعمل ۲۱ مربوط به توسعه پاییدار شامل موارد زیر است:
۱٫ تبیین و تدوین یـک چـارچوب سیاسـت‌گـذاری ملـی منسـجم و همـه‌جانبـه کـه تعدیل‌های ساختاری، یارانه‌ها و مالیات‌ها، قوانین و مقررات، انگیزه‌ها و پاداش‌هـا، فناوری‌ها، تجارت خارجی، گـرایش‌هـای جمعیتـی و دیگـر عوامـل تأثیرگـذار در کشاورزی را مورد ملاحظه جدی قرار میدهد.
۲٫ ایجاد ظرفیت‌های انسانی و نهادی، و زمینـهسـازی بـرای تصـمیم‌گیـری مقتدرانـه روستاییان و در کنار آن، آموزش مهارت‌های لازم در زمینه مدیریت منابع به آنها.
۳٫ توسعه فنون کشاورزی مانند استفاده از کود سبز، تناوب زراعـی، مـدیریت تلفیقـی آفات و تغذیه تلفیقی نباتات زراعی به منظور کاهش استفاده از کودهای شـیمیایی و سموم گیاهی.
۴. بهسازی وضعیت امور زیربنایی مانند اعتبارات، صنایع تبدیلی، خـدمات روسـتایی همراه با توسعه صنایع روستایی و دیگر زمینههای اشـتغال از جملـه فرصـتهـای شغلی خارج از مزرعه.
۵. محافظت و استفاده عقلایی از زمین، آب و منابع ژنتیک حیوانی و گیاهی.
۶٫ به‌کارگیری سیاستهایی در راستای تولید انـرژی تجدیدشـونده، و زمینـهسـازی و تشویق و تبلیغ برای استفاده تلفیقی از انرژیهای فسیلی و تجدیدشونده.
همچنین در دستورالعمل ۲۱ درباره توسعه پایدار، این‌گونه آمده بود که موفقیت در گرو مشارکت مردم روستانشین از جمله زنان، تفویض اختیارات لازم به سطوح محلی، تغییر نقش دولت در راستای اتخاذ سیاستهای مطلوبتر در زمینـه اختصـاص منـابع، دسترسی به زمین زراعی، تقویت تحقیقات کشاورزی دولتی با تأکیـد و اهمیـت بیشـتر برای دانش و روشهای بومی و محلی و نظایر آن است( برگرفته از مقاله: “نظرسنجی از روستاییان در مورد چالشهای توسعه پایدار روستایی؛ مطالعه موردی دهستان ساروق، شهرستان اراک؛ نوشته: محمد حسین کریم و ابوالحسن هاشمی).
شکل‌گیری حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از پیامدهای عمده مهاجرت به شهر
حاشیه‌نشینی در واقع حاصل اشتغال حاشیه‌ای مهاجران است که به موجب آن هرگز دستمزد آنها تکاپوی یک زندگی حداقل در درون شهر را نمی‌دهد. پیامدهای حاشیه‌نشینی و تاثیر آن بر احساس امنیت عمومی از این قرار است:
الف. استقرار در مناطق فقیرنشین به عنوان عاملی برای توسعه و کاهش احساس امنیت عمومی در مناطق فقیرنشین.
ب. دفاع جدی از موجودیت خود علی رغم احساس امنیت عمومی ضعیف
ج. اعتقاد صرف به مسئولیت دولت در رابطه با وضعیت خود و نادیده گرفتن نقاط ضعف خویش
د. افزایش احساس امنیت عمومی و مبارزه با پیامدهای منفی مهاجرت به ویژه در میان نسلهای دوم به بعد.
ازجمله پیامدهای مهاجرت عدم تجانس بین حاشیه‌نشینان و شهرنشینی به عنوان عمدهترین عامل کاهش احساس امنیت عمومی و افزایش بزهکاری اجتماعی است. در همین رابطه باید اضافه کرد مهاجرانی که کار خود را از دست میدهند اغلب به واکنش‌های نامطلوبی مبتلا می‌شوند. در آنان ضربه شدید روانی و بیخوابی حادث شده و گاهی به اعتیاد روی میآورند. مجرمان بیشتر با استفاده از ساده لوحی و بیتجربگی جوانان مهاجر، آنان را در میادین کاریابی و چهار راه‌ها و صف سینماها و…با ابزار همدردی و طرح دوستی به سوی ارتکاب جرایم میکشانند.
پیامدهای مهاجرت روستا ـ شهری
مجموعه‌ای پیچیده از عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در پدیده مهاجرت روستا-شهر تأثیر دارند. این فرایند هم بر حجم و رشد جمعیت یک جامعه اثرگذار است هم در ساخت و توزیع جمعیت، تغییرات قابل‌ملاحظه ایجاد میکند. مهاجرت روستا-شهر تعادل نسبت مردان و زنان را در دو منطقه شهری و روستایی برهم می‌زند. در مناطق شهری افزایش تعداد مردان جوان یکی از اثرات این فرایند است. امروزه با توجه به این که سهم جمعیت شهری و روستایی برعکس شده است و نسبت قابل توجهی از جمعیت شهرها را مهاجرین روستایی تشکیل میدهند، میتوان به اهمیت موضوع مهاجرت‌های روستا- شهری پی برد؛ یعنی مهاجرت جمعیتی که تا سه دهه قبل جزو جمعیت مولد کشور به حساب میآمد، اکنون به صورت خیل عظیم افراد مشغول به کار هستند یا در مشاغل کاذبی مانند دستفروشی و واسطه‌گری مشغول میباشند.
وقتی فرهنگهای مختلف با آداب و رسوم و هنجارهای متفاوت از نقاط مختلف در یک نقطه جمع شود و انواع هنجارها حاکم باشد، در نتیجه هر فرد یا گروه به یک نوع هنجار رفتار میکند و هنگامی که اشخاص محیطشان عوض شود، دیگر هیچ احساسی نسبت به پایبندی به اصول و هنجارها در خود حس نمیکنند و در نتیجه هرج و مرج و آشفتگی رخ میدهد. نتیجه نهایی مهاجرت از روستا به شهر و از بخش و تولید به بخش خدمات، رشد مسائل آنومیک در جامعه است. (۱)
به هر حال با تمام شرحی که رفت به نظر می‌رسد که دولت به عنوان متولی امر باید تمهیدات جدی‌تری در این خصوص بیاندیشد و سیاست مهاجرت معکوس را در دستور کار خود قرار دهد.
۱٫ (برگرفته از مقاله: پیامدهای مهاجرت از روستا به شهر در خرم‌آباد بر احساس امنیت عمومی؛ نوشته: نسرین باقری و سعیدرضا صید رضایی).