Recently updated on فوریه 1st, 2021 at 05:27 ق.ظ
اندیشه نو: شاعران ایرانی که شعرشان به زبان‌های مختلف ترجمه و به نوعی جهانی شده اند کم نیستند، اما خیام بی‌شک برجسته ترین آن‌هاست. کمتر زبانی است که که آثاری از خیام بدان ترجمه نشده باشد و روشنفکران و اهل کتاب آن خیام را نشناسند. رباعی‌های خیام به اغلب زبان‌های زنده‌ی دنیا ترجمه شده است.
اولین ترجمهی این اشعار به زبان روسی بنابر روایت آکادمی مطالعات ایرانی لندن توسط و. ل. ویچکا صورت گرفته و با ترجمهی سه ترانه توسط دانیالونسکی الکساندروف در بین سال‌های ۱۹۱۰-۱۹۱۶ و در پی آن انتشار کتابی با عنوان «دنیای آواز» ادامه یافته است. همچنین بالمونت شاعر روس یازده رباعی از خیام را در مجله‌ی فکر روسیه منتشر کرده است.
خیام در میان روس زبانان شاعری بزرگ و سرشناس است. کتابهایش به تکرار انتشار یافته و محبوب است. اخیرا دو کارگردان روس یعنی بوریس توکاروف[1] و همسرش لودمیلا گلادونکو[2]، سریالی هشت قسمتی درباره زندگی و شخصیت عمر خیام تهیه کرده‌اند که کلیپ معرفی آن توسط بی بی سی را در بالا می بینید. برخی از صحنه های این فیلم که شامل دوران جوانی و سرخوشی خیام است در ازبکستان و صحنه های پیری او در نیشابور و اطراف قم گرفته شده است.
برای اینکه ببینیم خیام فیلسوف، دانشمند و شاعر کیست، در چه دورانی زندگی می‌کند و چه نظام‌های فکری بر اندیشه‌هایش اثرگذار بوده و رباعی‌های ساده اثرگذار و اندیشه‌برانگیزش حاوی چه پیام‌ها و انتقال کدام احساس‌ها و اندیشه‌هایی است، منابع بسیاری وجود دارد. اندیشه نو شایسته می داند از این میان، روی دو منبع درنگ کند و ارائه‌ی با دو نقل قول از این منابع، مطالعه‌ی آن را به خوانندگان سایت پیشنهاد دهد.
صادق هدایت در مقدمه‌ای بر ترانه‌های خیام که در سال ۱۳۰۳ و ده سال قبل از انتشار گزیده رباعیاتش نوشته، بحث پژوهشی ارزنده ای در باره‌ی شخصیت و زندگی خیام دارد و نمایی از دوران زندگی او را در مقابل ما می گذارد که در خور تامل است:
«در مقدمهٔ جبر و مقابله‌اش می‌گوید: « ما شاهد بودیم که اهل علم ازبین‌رفته و به دسته‌ای که عده‌شان کم و رنجشان بسیار بود منحصر گردیدند. و این عدهٔ انگشت‌شمار نیز در طی زندگی دشوار خود همتشان را صرف تحقیقات و اکتشافات علمی نمودند. ولی اغلب دانشمندان ما حق را به باطل می‌فروشند و از حد تزویر و ظاهرسازی تجاوز نمی‌کنند؛ و آن مقدار معرفتی که دارند برای اغراض پست مادی به کار می‌برند، و اگر شخصی را طالب حق و ایثار کنندهٔ صدق و ساعی در رد باطل و ترک تزویر بینند استهزا و استخفاف می‌کنند.» گویا در هر زمان اشخاص دورو و متقلب و کاسه‌لیس چاپلوس کارشان جلو است!» (مقدمه‌ای بر ترانه‌های خیام – صادق هدایت[3])
و استاد احسان طبری در کتاب برخی بررسیها درباره‌ی جهانبینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران فصلی را به به نام «فلسفه‌ی لذت و مرگ در نزد خیام» اختصاص داده و ریشه‌ی ایرانی و جهانی تفکر فلسفی او مانند «جبر، شکاکیت، کیش لذت، فلسفه‌ی مرگ» را تفکیک کرده و در مورد «کیش لذت» و «فلسفه‌ی مرگ» توضیحات روشنگرانه‌ای می دهد. او در مورد رباعیات خیام ریاضی‌دان و منجم می نویسد:
«در این شعار دل‌انگیز و پرسوز و گداز، انسانی رنج‌کش و شیدای زندگی و زیبایی‌های آن و مردی عاشق پیشه و جمال‌پرست و متفکری شکاک و ژرف‌بین است.»
«خیام باور ندارد که عقل اشعری و حنبلی رازِ جهان را گشوده و آیات و احادیث همه‌ی مسائل را حل کرده اند. او عجزِ علم و جهانبینی رسمی را می بیند و لذا بانگ می زند که اسرار وجود حرف معمایی است.» (فلسفه‌ی لذت و مرگ در نزد خیام- برخی بررسیها… ص ۳۴۵)
«این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت
کس نیست که این گوهر تحقیق بسفت
هر کس سخنی از سر سودا گفتند
زآن روی که هست کس نمی‌داند گفت»
(گنجور زمانه – رباعیات خیام)
باشد که این سریال برای ما ایرانیان هم قابل تماشا شود و هر چه بیشتر با زندگی و شخصیت این اندیشمند بسیار اثرگذار در فرهنگ خود آشنا شویم.
[1] https://www.imdb.com/name/nm0006491/
[2] https://www.imdb.com/name/nm0321650/?ref_=nm_ov_bio_lk4#director