وزرای دفاع و خارجه ترکیه شنبه گذشته به مسکو سفر و با همتایان خود دیدار و پیرامون وضعیت پساخروج آمریکا از سوریه گفت‌وگو کردند. طرفین از نتیجه مذاکرات انجام شده با تاکید بر همکاری و هماهنگی کامل در سوریه توافق کردند، هرچند جای ایران در این مذاکرات خالی بود، اما آن را می‌توان نشانی از رهیافت خوشبینانه در راستای حل بحران سوریه قلمداد کرد.
دکتر افشار سلیمانی* – پس از اظهارات دونالد ترامپ در گفت‌وگوی اخیرش با رجب طیب اردوغان (و درحالی که انتظار می‌رفت ترامپ در این تماس تلفنی همچون قبل درباره حمله به نیروهای کرد تحت حمایت آمریکا در شمال شرق سوریه هشدار دهد) مبنی بر اینکه وی قصد دارد نیروهای آمریکایی را از سوریه خارج کند که منجر به غافلگیری همه بازیگران اصلی و فرعی صحنه سوریه به ویژه اردوغان و کارشناسان و تحلیلگران مسائل بین‌المللی در درون و برون آمریکا شد، در چند روز گذشته گمانه‌زنی‌های مختلفی در گوشه و کنار جهان پیرامون علل و عواقب این عقب‌نشینی و برندگان و بازندگان میدان سوریه آغاز شد و در شرایطی که هنوز نیروهای آمریکایی از مناطق تحت تسلط خود در سوریه خارج نشده‌اند و فرصت سه الی چهار ماهه برای این خروج تعیین و اعلام می‌شود، این ارزیابی‌ها و طرح احتمالات ادامه دارد.
اردوغان در پاسخ به این سوال ترامپ که اگر ما نیروهای خود را از سوریه خارج کنیم آیا می‌توانید داعش را به طور کامل نابود کنید، گفت نیروهای ترکیه آماده این کار هستند و ترامپ فورا پاسخ داد که پس این کار را بکنید. ترامپ پس از این تماس ویدئویی به مشاور امنیت ملی خود گفت کار خروج نیروهای آمریکایی از سوریه را آغاز کند. این تصمیم ترامپ در واشنگتن موجی از شوک و ناباوری ایجاد کرد و منجر به استعفای وزیر دفاع که چند روز تلاش کرد که تصمیم ترامپ را عوض کند، اما ناموفق بود، شد. هرچند در واشنگتن و پایگاه الاسد آمریکا در استان الانبار عراق، ترامپ سخنان متناقضی درمورد شکست داعش از یک سو و سپردن مسوولیت اخراج داعش به ترکیه و نیز درصورت لزوم از خاک عراق به سوریه حمله خواهد کرد، بر زبان جاری کرد.
اگر این تصمیم ترامپ پشت صحنه‌ای نداشته باشد (که بعید است) از علل درونداد و برونداد اتخاذ این تصمیم می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1- صرفه‌جویی در هزینه‌ها و سوق دادن درآمدهای آمریکا به سوی اقتصاد در راستای افزایش اشتغال و تولید و نرخ رشد اقتصادی و تقویت توان نظامی براساس ایده «اول آمریکا» که در زمان تبلیغات انتخاباتی وعده داده بود، باهدف برنده شدن در انتخابات ۲۰۲۰ درشرایطی که درمجلس نمایندگان اکثر کرسی‌ها را به دموکرات‌ها واگذار کرده و احتمال رویارویی در رابطه با پرونده دخالت روسیه در انتخابات به نفع او و دروغ‌هایی که پیرامون مسایل شخصی خود گفته و دیگر موارد.
2- عمل به وعده انتخاباتی مبنی بر خارج کردن نیروهای نظامی آمریکا از سوریه
3- احتمال راه‌اندازی تجارت امنیت، با توجه به این نکته که متحدان آمریکا در کشورها و مناطق مختلف باید هزینه‌های تامین امنیت‌شان را بپردازند.
4- گذاشتن هزینه‌های بیشتر بردوش کشورهای روسیه، ترکیه و ایران که در قالب روند آستاته در جهت حل سیاسی بحران سوریه باوجود اختلافات کم و زیادی که به یکدیگر دارند همداستان شده‌اند.
5- تماشا کردن تشدید رقابت یا اختلافات میان ایران، ترکیه و روسیه و بروز تنش احتمالی میان آنها و نیروهای داخلی سوریه اعم از دولت مستقر و اپوزیسیون و همین‌طور دیگر بازیگران عرب و اسراییل با ایران در سوریه و اثبات اینکه اگر آمریکا در فرآیند حل بحران سوریه نباشد، این بحران خاتمه نخواهد یافت و اصرار بر عدم خروج آمریکا توسط موتلفینش یا بازگشت مجدد به میدان سوریه درصورت خروج کامل.
آنچه مهم‌تر به نظر می‌رسد تبعات ناشی از خروج آمریکا از سوریه درصورت تحقق نهایی است که می‌توان از دو دریچه خوشبینانه و بدبینانه به آن نگریست:
در نگاه خوشبینانه اگر بازیگران داخلی و منطقه‌ای صحنه سوریه به این بالندگی رسیده باشند که باوجود اختلافاتی که با یکدیگر دارند برپایه اشتراک منافع و با هدف برقراری صلح و تامین و تقویت امنیت، زمینه‌های پایان بحران سوریه، بازسازی و توسعه این کشور و بالمآل توسعه و تقویت کشورهای منطقه را فراهم کنند و از این رهگذر از دخالت آمریکا ممانعت کنند و این پیام را به واشنگتن و ترامپ و اسراییل بدهند که بدون حضور آمریکا، منطقه به دست کشورهای مسلمان و روسیه به ثبات و آرامش رسیده، ایده‌آل خواهد بود و پارادایمی نوین را به نظام بین‌الملل عرضه خواهند کرد و مانع از نتیجه‌بخش بودن تئوری تفرقه‌انداز و حکومت کن که توسط آمریکا و اسراییل و حداقل برخی کشورهای اروپایی همواره در طول سال‌های متمادی پیگیری شده و می‌شود، خواهد شد. در همین راستا تقویت روند آستانه و حتی جلب سایر بازیگران ذی‌مدخل در بحران سوریه ضروری خواهد بود و هر بازیگر داخلی و خارجی صحنه سوریه باید با شفافیت تعهداتی بر پایه یک پیمان جمعی برای حل بحران و دوره پسابحران و در روند بازسازی برعهده گیرد و بر پایه پرهیز از رقابت و تاکید بر همکاری مشترک همه‌جانبه بر انجام تعهدات خود پای بند باشد و هیچ بازیگری، طرف‌های دیگر را نباید دور بزند و پنهانکاری کند، هرچند وقوع این احتمالات زیاد نیست، اما طرح و آرزوی آن عاری از ایراد است.
اما در نگاه بدبینانه به اوضاع پساخروج آمریکا احتمال تشدید اختلافات و تنش‌ها میان بازیگران داخلی و خارجی صحنه سوریه و فرسایشی شدن روند حل سیاسی بحران دور از ذهن نیست. با توجه به موقعیت ژئوپلیتکی و نگرانی‌های جدی امنیتی ترکیه از شمال سوریه که مرزهای طولانی با این کشور دارد، خروج آمریکا از سوریه احتمالات زیر را در ارتباط با این کشور به ذهن متبادر می‌سازد:
خروج نظامی احتمالی آمریکا (نه خروج سیاسی) از سوریه برای ترکیه هم فرصت است هم تهدید. آنکارا سال‌ها به شدت از آمریکا که متحد این کشور در ناتو به شمار می‌رود، انتقاد می‌کرد که چرا از شبه‌نظامیان یگان‌های مدافع خلق کرد به عنوان شریک اصلی آمریکا در سوریه ضدداعش حمایت می‌کند.
ترکیه می‌گوید گروه یگان‌های مدافع خلق یک گروه تروریستی جدانشدنی از گروه پکک است که در جنوب شرقی ترکیه ضددولت اقدامات شورشی انجام می‌دهد که تاکنون بیش از 40 هزار کشته برجا گذاشته است.
خروج نیروهای آمریکایی به طور بالقوه این فرصت را در اختیار ارتش ترکیه قرار می‌دهد که بدون متحمل شدن ریسک رویارویی با نیروهای آمریکایی تلاش کند یگان‌های مدافع خلق را از مرز مشترک 500 کیلومتری ترکیه و سوریه به عقب براند. این مساله همچنین مهم‌ترین عامل تنش و بحران دیپلماتیک میان ترکیه و آمریکا را از بین برد.
این اقدام همچنین فضا را در شمال سوریه برای ترکیه به شدت باز می‌کند و به طور بالقوه و احتمالی این کشور را نه تنها در مقابل نیروهای کرد بلکه در برابر دولت سوریه – و حامیان روس و ایرانی آن – قرار می‌دهد که متعهد به پس گرفتن کنترل همه سوریه است. پس از اعلام خروج آمریکا از سوریه یگان‌های مدافع خلق از دولت سوریه خواستند کنترل شهر منبج را که اکنون در دست شبه‌نظامیان کرد تحت حمایت آمریکا قرار دارد در دست بگیرد و از این منطقه در برابر حمله ترکیه حفاظت کند. و اگر نیروهای ترکیه بخواهند داعش را در سوریه نزدیک مرز عراق هدف قرار دهند باید نخست از یک منطقه 250 کیلومتری که در حال حاضر تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه قرار دارد عبور کنند. ترکیه همزمان با روبه‌رو شدن با چالش‌های جدید گفت‌وگوهای فشرده‌ای با واشنگتن و مسکو آغاز کرده است. آنکارا منتظر دیدار با مسوولان نظامی آمریکا و نیز جان بولتون و حتی فرستاده ویژه آمریکا در امور سوریه یعنی جیمز جفری طی روزهای آینده است. وزرای دفاع و خارجه ترکیه شنبه گذشته به مسکو سفر و با همتایان خود دیدار و پیرامون وضعیت پساخروج آمریکا از سوریه گفت‌وگو کردند. طرفین از نتیجه مذاکرات انجام شده با تاکید بر همکاری و هماهنگی کامل در سوریه توافق کردند، هرچند جای ایران در این مذاکرات خالی بود، اما آن را می‌توان نشانی از رهیافت خوشبینانه در راستای حل بحران سوریه قلمداد کرد. با توجه به توافقات سری قبلی مسکو -آنکارا در رابطه با ورود نیروهای نظامی ترکیه به عفرین و چگونگی مواجهه با منبج، به نظر می‌رسد احتمال هماهنگی بیشتر دوطرف از این پس نیز بیشتر است.
در همین حال مشکلی که در رابطه با خروج آمریکا و زمان و چگونگی خارج کردن تسلیحات داده شده به شبه‌نظامیان یگان‌های مدافع خلق است که ترکیه می‌گوید این تسلیحات باید جمع‌آوری شوند تا ضد نیروهای ترکیه استفاده نشود. با این حال مسوولان آمریکایی می‌گویند نمی‌توانند متحدان خود را زمانی که هنوز نبرد پایان نیافته خلع سلاح کنند.
از سوی دیگر اردوغان هفته گذشته اعلام کرد ترکیه عملیات نظامی خود علیه شبه‌نظامیان یگان‌های مدافع خلق را در پی تصمیم تازه ترامپ به تعویق انداخته است که می‌تواند یا حاکی از این نگرانی باشد که ترکیه و متحدان سوری‌اش به تنهایی این توان را ندارند که کنترل کل مناطقی که آمریکا ترک می‌کند در دست بگیرند، بنابراین اولویت ترکیه شاید تضمین مرزهای جنوبی خود باشد یا اینکه تضمینی برای اجرا نشدن طرح کردی موسوم به روژآوا در شمال سوریه (کردها ترسیم دوباره نقشه شمال سوریه و اتصال مناطق کردنشین روژآوا به دریای مدیترانه را خواستارند) به ترکیه داده شده است زیرا این طرح کردها را تهدیدی برای امنیت ملی ترکیه برمی‌شمرد و آن را موجب اختلافات نژادی بین ترک‌ها و کردها در جنوب شرق آناتولی می‌داند. پس احتمال توافق پشت پرده میان نیروهای نظامی دولت بشار اسد، ترکیه و نیروهای سوریه دموکراتیک مبنی بر خروج نیروهای سوریه دموکراتیک به همراه تجهیزات نظامی آنها و نیروهای پکک و باقی ماندن نیروهای نظامی سوریه و نیروهای وابسته به آنکارا در اطراف شهر منبج وجود دارد.
بر اساس اطلاعات سری فاش شده توسط برخی رسانه‌های عربی از جمله القدس‌العربی کمیته مشترکی میان روسیه و ترکیه با هدف ورود به منبج و حصول اطمینان از تخلیه این شهر از عناصر حزب «پکک» که یکی از مهم‌ترین خواسته‌های ترکیه است صورت گرفته است. گفته می‌شود این کمیته که در منطقه العریمه در حومه منبج، استقرار پیدا می‌کند (این منطقه مرکز عملیات مشترک روسیه با نظامیان ارتش سوریه است) مسوولیت سروسامان دادن به اوضاع جنگجویان سوری و افراد جداشده از نیروهای سوریه دموکراتیک را که تمایل دارند دوباره به نیروهای نظام سوریه بپیوندند به مدت سه ماه بر عهده می‌گیرد. همچنین نظامیان سوری نیز تامین امنیت جاده منبج – الباب – حلب را که جاده راهبردی و مهم و حد فاصل منبج تا حلب است برعهده خواهند گرفت. هرچند ترکیه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و نگرانی‌های امنیتی جدی که دارد و روسیه نیز به علت بالا بودن توان نظامی و سیاسی خود نقش اصلی را در سوریه بازی می‌کنند، اما باتوجه به اینکه ایران این توافقات را به زیان خود نمی‌بیند، با آنها موافق است و احتمالا در رایزنی‌های دو و سه‌جانبه به ایران نیز اطلاع‌رسانی می‌شود. از دیگر بندهای مندرج درتوافق سری آنکارا-مسکو به موارد زیر اشاره شده است:
– نیروهای سوریه دموکراتیک با همه تجهیزات نظامی و امنیتی خود باید از منطقه‌ای که در آن مستقر هستند، به سمت سد تشرین خارج شوند.
– نظامیان ارتش سوریه پیشروی خواهند کرد و به اطراف شهر خواهند رسید و از جنوب در فاصله سه کیلومتری شهر مستقر خواهند شد اما وارد شهر نخواهند شد.
– نیروهای ترکیه نیز با پیشروی در مناطق مورد نظر خود را به اطراف شهر نزدیک خواهند کرد و به فاصله سه کیلومتری شمال شهر خواهند رسید اما وارد شهر نخواهند شد.
– ترکیه فهرستی از اسامی نیروهای «پکک» را که معتقد است در ادارات شهر منبج مستقر هستند، عرضه خواهد کرد.
– ورود کمیته ترکیه-روسیه به همراه نیروهایی از ارتش آزاد سوریه به منبج برای حصول اطمینان از خروج این افراد از شهر منبج.
– مدیر منطقه منبج در ناحیه العریمه مستقر خواهد شد و با شورای اداره منبج ماموریت‌های خود را با دعوت از نیروهای پلیس جدا شده و برکنار شده از اهالی منبج آغاز خواهد کرد و ماموریت‌های امنیتی را به آنها واگذار و با قضات و کارکنان دولتی دیدار خواهد کرد تا کمیته اداره منبج شامل شهرداری و مرکز آموزش و پرورش تشکیل شود و همه ماموریت‌های نیروهای سوریه دموکراتیک را برعهده گیرد.
– شتاب نکردن در تغییر ادارات خدماتی و ادامه فعالیت‌های این ادارات و مراکز شامل شهرداری، مراکز آموزش پرورش و نانوایی‌ها.
– نظامیان ارتش سوریه اشراف و نظارت کامل بر جاده منبج – الباب – حلب و بازگشایی آن خواهند داشت.
– کمیته مشترک روسیه و ترکیه با هدف نظارت بر اجرای توافق‌ها و به مانند مرکزی برای آشتی فعالیت خواهد کرد.
در صورت اجرای توافقات روسیه و ترکیه، به نظر می‌رسد ترکیه حمله‌ای به شرق فرات نخواهد کرد و نیروهای دموکراتیک خلق سوریه با نطامیان اسد درگیر نخواهند شد. اگر چنین شرایطی فراهم شود و نگرانی ترکیه هم مرتفع شود مخالفان اسد که ازسوی ترکیه حمایت می‌شوند، به فرآیند صلح جلب خواهند شد. در چنین شرایطی سه موضوع مهم دیگر به قوت خود باقی می‌ماند و آن مواضع اسراییل و کشورهای عربی در قبال سوریه و حضور ایران در این کشور و موقعیت داعش و دیگر گروه‌های تروریستی است که باتوجه به تحرکات اخیر کشورهای عربی که گوی سبقت را از یکدیگر برای شروع فعالیت مجدد سفارت‌هایشان در دمشق می‌ربایند و چراغ سبزهایی در راستای بازگشت مجدد سوریه به اتحادیه عرب نشان می‌دهند، شاهد تنش‌زدایی میان این کشورها با دولت سوریه هستیم، اسراییل نیز درصورتی که خیالش از حضور ایران در سوریه راحت شود با بشار اسد مشکلی ندارد. مجموعه شرایط فعلی بیانگر آن است که روند تنش‌زدایی در سوریه میان بازیگران به ایران و اسراییل نیز تسری خواهد یافت، اما چگونگی روشن شدن تکلیف مناطقی که هنوز تحت حاکمیت دولت سوریه قرار ندارد کماکان دغدغه بشار اسد و سایر بازیگران بویژه حامیان او خواهد بود. به نظر می‌رسد با توجه به مذاکرات نتیجه‌بخش چند روز پیش مقامات سیاسی و نظامی ترکیه و روسیه در مسکو، احتمال افزایش درگیری میان ترکیه و شبه‌نظامیان مدافع خلق کاهش خواهد یافت و با توجه به نقش برتر روسیه در سوریه و تمکین اردوغان در برابر بشار اسد احتمال رویارویی میان ترکیه و نظامیان دولت اسد نیز کاهش یافته است. همچنین با نظر داشتن اوضاع عمومی در سوریه و منطقه، میدان سوریه بیشتر از درگیری‌های نظامی به رقابت‌های سیاسی بازیگران داخلی و خارجی سوق پیدا خواهد کرد.
منبع: جهان صنعت